Koningin Emma (1858-1934)

Emma van Waldeck-Pyrmont werd op 2 augustus 1858 in het Duitse Arolsen geboren. Ze was de moeder van koningin Wilhelmina. Na het overlijden van Wilhelmina’s vader, koning Willem III was zij tussen 1890 en 1898 koningin-regentes van Nederland. Ze werd bekend als ‘koningin Emma’ en ‘koningin-moeder’.

Adelheid Emma Wilhelmina Theresia werd geboren als dochter van Georg Victor van Waldeck-Pyrmont en Helena van Nassau. Emma’s grootmoeder was de kleindochter van prinses Carolina van Oranje-Nassau, waardoor Emma rechtstreeks afstamde van het Huis Oranje-Nassau. Ze kreeg van huis uit een zeer strenge opvoeding met veel plichtsbesef.

In 1879 kwam de Nederlandse koning Willem III via Emma’s oudere zus Pauline bij Huize Waldeck-Pyrmont terecht. Willem III was eerder al getrouwd geweest met Sophia van Württemberg, die twee jaar daarvoor was overleden. Bij haar kreeg hij drie zoons: Willem (1849-1879), Maurits (1843-1850) en Alexander (1851-1884). Omdat twee van zijn zoons al waren overleden zocht hij een nieuwe vrouw om de troonopvolging veilig te stellen. Aanvankelijk liet de koning zijn oog vallen op de Parijse operazangeres Émilie Ambre, maar nadat zijn ministers hem te kennen hadden gegeven haar geen geschikte kandidaat te vinden, liet hij zijn oog op de toen negentienjarige Emma vallen en vroeg haar ten huwelijk. De huwelijksvoltrekking vond plaats op 7 januari 1879. Koning Willem III was op dat moment eenenzestig jaar oud.

Voor hun huwelijk werd Emma onderwezen over de Nederlandse taal en geschiedenis door dr. LR Beynen. Hij omschreef Emma als volgt:

’Zij heeft donker groenachtig blauwe ogen, waaruit zachtheid, vriendelijkheid en tevens beslistheid en een krachtige wil tot u spreken … omdat ze veel wenst te weten, omdat ze dit onafscheidelijk acht van de hoge rang, die ze gaat bekleden’
Van Hortense tot Amalia – Arnout van Cruyningen. p. 139

Emma had een goede invloed op de wrokkige koning. Willem III aanbad zijn jonge vrouw en Emma bleek veel beter om te kunnen gaan met het grillige karakter van de koning dan de meeste mensen aan het hof. Emma zorgde er ook voor dat zijn Willem’s reputatie wat verbeterde en dat hij weer welkom was aan andere hoven. Zo zorgde ze er bijvoorbeeld voor dat de relatie met de Belgische koning Leopold II verbeterde waarna er verschillende staatsbezoeken volgden.

In 1880, niet lang na de huwelijksvoltrekking, werd Wilhelmina geboren. Vier jaar later overleed Wilhelmina’s enige nog levende halfbroer Alexander en werd zij dus troonopvolgster. Vanaf dat moment werd de opvoeding van de jonge prinses nog strenger. Emma werd aangesteld als voogd en regentes van Wilhelmina in verband met de hoge leeftijd van haar vader. Emma zelf was op dat moment zesentwintig jaar oud.

Na een kort ziekbed, waarbij Emma haar man liefdevol verzorgde, overleed Willem III in 1890. Omdat Wilhelmina toen pas tien jaar oud was, werd Emma aangesteld als koningin-regentes, een functie die ze tot Wilhelmina’s achttiende verjaardag zou bekleden. Emma werd zo het eerste vrouwelijke staatshoofd van Nederland.

Koningin Emma als regentes

Emma probeerde zoveel mogelijk te regeren in de geest van haar overleden echtgenoot. Haar regentschap werd niet door iedereen gewaardeerd, niet alleen vanwege het feit dat ze een vrouw was, maar ook omdat ze van buitenlandse komaf was en nog erg jong.

Emma was een stuk toegankelijker dan haar overleden echtgenoot. Iedereen mocht haar aanspreken en ze opende zoveel mogelijk haar eigen post. Ook onderhield ze veel contacten met ministers en bemoeide ze zich met de formatie. Drie keer moest ze namelijk een kabinet formeren. In één geval bepaalde ze onder meer wie de formateur werd, tot ongenoegen van sommigen. Een persoonlijke adjudant J.E.N. baron Sirtema van Grovestins zei later:

“Zij verenigt een vaste wil met een zachte vorm, waaraan wij niet gewend waren.”

Onder koningin Emma won het koningshuis aan populariteit. Waar haar overleden echtgenoot nog wel eens mensen wegjoeg, was zij benaderbaar. Ook voor Wilhelmina vond ze publieke optredens belangrijk en daarom nam ze haar dochter van 1891 tot 1896 mee langs alle elf provincies. Ze probeerde het koningshuis zo een nationaal symbool van eenheid te maken.
Toen Wilhelmina zestien jaar oud was, besloot Emma dat haar jeugd nu wel voorbij was, zodat ze nog twee jaar de tijd had om haar dochter klaar te stomen voor het koningschap.

Koningin-moeder

Toen Wilhelmina in 1898 koningin werd trok Emma zich langzaam terug. Wilhelmina trouwde in 1909 met prins Hendrik, waarna Emma vertrok naar Paleis Het Lange Voorhout. Na de geboorte van Juliana werd bepaald dat Emma weer regentes zou worden als Wilhelmina zou overlijden voordat Juliana meerderjarig was. Dit in plaats van haar vader, prins Hendrik.

Nadat Wilhelmina was getrouwd, viel er een grote verantwoordelijkheid van Emma af. Ze bleef echter actief in het liefdadigheidswerk, en richtte zich daarbij vooral op de bestrijding van tuberculose. Zo maakte ze bijvoorbeeld het eerste grote Nederlandse sanatorium financieel mede mogelijk. Het huidige Emma Kinderziekenhuis AMC in Amsterdam is vanwege dit liefdadigheidswerk naar de oud-koningin vernoemd. Toen in 1929 de vijftigste verjaardag van haar Nederlanderschap werd gevierd, sprak ze de historische woorden:

‘Wie denk aan zichzelf als middelpunt… kan nooit gelukkig zijn. Als bij een huwelijk. Het voornaamste is niet: gelukkig worden, maar gelukkig maken’
Van Hortense tot Amalia – Arnout van Cruyningen, p.160

Koningin Emma overleed op 20 maart 1934 aan een longontsteking. Het groot aantal mensen dat langs haar kist liep en aanwezig was bij haar uitvaart, toonde aan hoe populair de koningin was. De laatste resten van de vorstin werden bijgezet in de grafkelder van de Oranjes in de Nieuwe Kerk te Delft. De Telegraaf sprak in een verslag van een ‘aangrijpend schouwspel’:

Nederland is vandaag getuige geweest van een schouwspel, zoo aangrijpend en machtig als in ons land zelden voorkomt. Ons volk heeft zijn Koningin-Moeder ten grave gedragen en daarbij niet alleen blijk gegeven van zijn oprechte droefenis over het verscheiden van zijn zoo geliefde vorstin, maar tevens op ontroerende wijze een nieuw bewijs gegeven van zijn aanhankelijkheid van het Oranje-Vorstenhuis. De Telegraaf, 27 maart 1934 – Delpher

De begrafenis werd rechtstreeks op de radio uitgezonden.

Na de dood van koningin Emma liet Wilhelmina twee Nederlands-Indische bankbiljetten van 10 en 20 gulden met de beeltenis van haar moeder drukken.

• Lees ook: Het bewogen leven van koningin-regentes Emma
• Boek: Emma. Hoedster van Wilhelmina’s erfenis
• Boek: De Oranjes, de canon van ons koninklijk huis

Bronnen