Grip op Anna van Egmond

De minst bekende van Oranjes vrouwen, Anna van Egmond, stelde me de afgelopen maanden voor een probleem. Ik probeer vat op haar te krijgen, maar dat blijkt lastig.

Anna van Egmond, de eerste vrouw van Willem van Oranje, is de geschiedenisboeken ingegaan als een wat bedeesde jonge vrouw die de voorkeur gaf aan het rustige Breda boven het flamboyante hofleven in Brussel. Een echtgenote die te timide was om veel invloed te hebben op Oranje. Dat beeld is deels ontstaan doordat Anna’s eigen stem bijna nergens weerklinkt in de bronnen. Behalve de woorden ‘oui’ en ‘je le ratiffe’, waarmee ze op haar sterfbed een aanvullend testament wettig verklaarde, kan geen enkele gesproken zin direct aan Anna worden toegeschreven. In haar eigen handschrift is alleen een testament overgeleverd, dat vol standaardformuleringen staat en niets prijsgeeft over haar karakter. Willem brieven aan Anna bleven bewaard, maar die van haar aan hem niet.

Anna is daardoor altijd een kleurloos personage gebleven. Historici en Oranjekenners konden op Anna hun eigen ideeën projecteren, opvattingen die pasten bij hun beeld van Oranje in zijn jonge jaren. Niets wees er in deze vroege periode nog op dat Oranje zich ooit tegen zijn eigen vorst zou keren en een radicale opstand zou leiden. Maar dat heeft historici er niet van weerhouden de jeugdige Oranje de goede karaktereigenschappen toe te dichten waar hij later om bekend zou komen te staan, zoals wijsheid en vroomheid.

Anna’s rol in de geschiedenisboeken was vooral die van echtgenote die Oranje het fortuin en extra aanzien verschafte waardoor hij definitief het politieke toneel kon domineren. Door het huwelijk met de liefdevolle Anna wist Oranje wat huwelijksgeluk was voordat hij, natuurlijk geheel buiten zijn schuld om, met de krankzinnige Anna van Saksen werd opgescheept. Een groter contrast tussen de twee Anna’s kon bijna niet bestaan: de eerste schuchter en introvert, de tweede drankzuchtig en losbandig. Dat kwam veel vaderlandslievende geschiedschrijvers in de loop van de eeuwen niet slecht uit, want het tweede huwelijk van Oranje was een grote smet op zijn blazoen. Nog een ongelukkig huwelijk zou de balans wel erg doen doorslaan ten nadele van Oranje.

Er zijn inderdaad genoeg snippers te vinden om van het huwelijk een gelukkig huwelijk te maken, genoeg aanwijzingen dat Anna een liefdevol en trouw karakter had. Een enkeling merkte op dat Oranjes brieven aan Anna wel erg lauwtjes van toon waren of dat Anna niet altijd blij leek met haar man. Maar het beeld overheerst van een liefdevol huwelijk dat ruw werd verstoord door Anna’s vroegtijdige overlijden.

Een uitvergroting van een klein detail, een sterke nadruk op een bepaald element, kan een persoon of gebeurtenis in een compleet ander daglicht stellen. Willem van Oranje was doodziek toen Anna overleed – voor velen een duidelijk teken dat hij van haar hield. Maar Willem was waarschijnlijk al ziek bij aankomst in Breda, enkele dagen voor Anna’s dood. Een emotionele brief van Willem aan Anna van eind 1555 kan gelden als bewijs voor zijn liefde, maar ook als een teken dat er sprake was van een fikse huwelijkscrisis.Zelfs het bekendste geschilderde portret van Anna kan naar eigen behoeven worden geïnterpreteerd. Haar oogopslag kan een zachtmoedig karakter verraden. Maar met evenveel goede wil kan aan de geportretteerde ook een zelfbewuste en trotse blik worden toegeschreven.

Wat dan nu? Accepteren dat er niet zoiets bestaat als DE historische werkelijkheid? Natuurlijk. Maar daar kan en mag een historicus zich vervolgens niet bij neerleggen. Dus ploeter ik door, totdat ik Anna beter in zicht krijg: zoveel mogelijk puzzelstukjes verzamelen, handelingen en emoties in hun historische context proberen te plaatsen en ruimte houden voor twijfel. Wordt vervolgd.

Boek: Anna van Saksen. Verstoten bruid van Willem van Oranje