Dark
Light

Hoe de populist Adolf Hitler aan de macht kwam

De populist – Benjamin Carter Hett
4 minuten leestijd
Portretfoto van Adolf Hitler uit 1932
Portretfoto van Adolf Hitler uit 1932

Benjamin Carter Hett geldt als een van de bekendste historici in de Verenigde Staten. Als Duitslandkenner publiceerde hij veel over de geschiedenis van Duitsland. Recent verscheen van zijn hand het boek De populist. Adolf Hitler (Uitgeverij Balans, 2018) . In dit boek onderzoekt Hett hoe Adolf Hitler, vooral doordat politieke tegenstanders zijn slagkracht onderschatten, aan de macht kon komen.

Korte inhoud van het boek

Franz von Papen in 1933
Franz von Papen in 1933
Benjamin Carter Hett is werkzaam aan de New York University en een erkend Duitslandexpert. Eerde schreef hij onder andere de boeken Burning the Reichstag (in het Nederlands uitgebracht als De Rijksdag staat in brand en Death in the Tiergarten.

Hetts nieuwste boek, vlot uit het Engels vertaald door Fred Hendriks, zet uiteen waarom de democratie van de Weimarrepubliek zo fragiel was en hoe Adolf Hitler erin kon slagen de macht naar zich toe te trekken. Hett concludeert dat de stelling dat Adolf Hitler via de democratie aan de macht kwam veel te simpel is. Hitler wist vooral hoog op de politieke ladder te klimmen door de weifelende houding en onderschatting van zijn collega-politici.

Toen op 30 januari 1933 het kabinet-Hitler tot stand kwam, leek deze vrij sterk op eerdere democratische kabinetten uit de tijd van de Weimarrepubliek. Het kabinet-Hitler was alleen iets rechtser georiënteerd dan het daaraan voorafgaande kabinet-Von Papen. Meteen al werd Hitler onderschat, zo schrijft Hett:

“Vrijwel alle professionele waarnemers meenden dat Hitlers politieke positie op 30 januari zwak was. Zo was het ook bedoeld. Net als de drie kanseliers voor hem had Hitler zijn functie te danken aan een kleine groep machtige mannen. (…) Ze gingen ervan uit dat ze Hitler in hun zak hadden. Waarom ook niet? Dit waren mannen als vicekanselier Von Papen en president Von Hindenburg, aristocraten die waren opgeleid tot leiders en legerofficieren die gewend waren het bevel te voeren. Hitler was de naamloze zoon van een lage Oostenrijkse douanebeambte, met weinig formele scholing.” (20,21)

Hett neemt de lezer stapsgewijs, via een betoog dat analytisch én narratief sterk in elkaar zit, mee door de geschiedenis van de Weimarrepubliek. Hij laat zien dat alles wat zich in de periode van de Weimarrepubliek aan dramatiek voordeed, feitelijk samenhing met de Eerste Wereldoorlog: de herstelbetalingen en schulderkenning van het Verdrag van Versailles, de hyperinflatie, het Dawesplan, de politieke moorden en uiteraard de opkomst van Adolf Hitler en zijn nazi’s.

In een apart hoofdstuk komt de persoon Adolf Hitler aan bod. Hitler was een complexe persoonlijk, zoals Hett krachtig stelt:

“Adolf Hitler loog voortdurend. Toch zei hij ook duidelijk wat hij deed en wat hij van plan was. Dat is de essentiële paradox van Adolf Hitler.” (64)

Fotos die Heinrich Hoffmann in 1930 maakte van Adolf Hitler - cc
Fotos die Heinrich Hoffmann in 1930 maakte van Adolf Hitler – cc

Vier groepen tégen Weimar

Natuurlijk is Hetts boek bij lange na niet het eerste over de Weimarrepubliek en de opkomst van Adolf Hitler. Vernieuwend onderzoek biedt dit boek dan ook niet, maar wel zijn de accenten die Hett legt overtuigend en relevant. Hett zoekt de balans tussen de zwakte van Hitlers collega-politici, maar vergeet de geslepenheid van de nazi’s – die uiterst geraffineerd te werk gingen – daarbij niet in de analyse mee te nemen. Wat mijns inziens wel wat nadrukkelijker uitgewerkt had mogen worden, is het feit dat de crisisjaren 1930 tot een enorme groei van de NSDAP-aanhang leidde, omdat Hitler werk beloofde en werk creëerde.

Gustav Stresemann. Bron: Bundesarchiv, Bild 146-1989-040-27
Gustav Stresemann. Bron: Bundesarchiv, Bild 146-1989-040-27
Naast de constatering dat de Weimarrepubliek belast was door de erfenis van de Eerste Wereldoorlog, speelde een rol dat zich in de Duitse samenleving vier groepen bevonden die vastbesloten waren om de democratie omver te werpen. Het feit dat de Weimarrepubliek het op momenten relatief goed deed (onder Gustav Stresemann bijvoorbeeld) maakte deze groepen extra vastberaden om de Weimarrepubliek om zeep te helpen. De vier groepen, die elkaar konden overlappen, waren de extreem-rechtse nationalisten, aan de andere kant van het politieke spectrum de communisten, verder het leger en grootindustriëlen.

De persoonlijkheden: Hindenburg, Von Papen en diverse topnazi’s

De auteur maakt door de scherpe karakterschetsen en puntige biografietjes, die hij in de lopende tekst verweeft, goed duidelijk dat in de hoogste politieke kringen van Duitsland veel goedgelovige, beïnvloedbare en/of politiek gevaarlijke personen rondliepen. Naast Hitler was Paul von Hindenburg zo’n persoon:

“Verdedigers van de democratie maakten zich vooral zorgen toen de sociaaldemocratische rijkspresident Friedrich Ebert in 1925 plotseling overleed en de daaropvolgende presidentsverkiezing gewonnen werd door Paul von Hindenburg, die zes jaar daarvoor een van de belangrijkste architecten van de dolkstootlegende was geweest.” (113)

Met name het optreden van vicekanselier Franz von Papen in de jaren 1933-1934 was, zo citeert Hett Von Papens biograaf, een ‘moreel dieptepunt’. Vooral na de Nacht van de Lange Messen (30 juni 1934) – waarbij de SA uitgeschakeld werd – liet hij zich tot in de kleinste vezels door Adolf Hitler intimideren:

“Von Papens optreden na 30 juni is zonder meer schandalig te noemen, een ‘moreel dieptepunt’. (…) Nu zijn stafleden waren vermoord op gearresteerd, kroop Von Papen door het stof om bij Hitler in de gunst te blijven.” (311)

De populist - Benjamin Carter Hett
De populist – Benjamin Carter Hett
Natuurlijk speelde niet alleen de zwakte van het establishment een rol, maar ook de uitgekiende tactiek van Hitler en consorten om aan de macht te komen, wat in het voorjaar van 1933 lukte. De nazi’s hadden een doordacht plan ontwikkeld om Hitler aan de macht te krijgen:

“De details van dat plan waren grotendeels uitgewerkt door Wilhelm Frick, een advocaat en vroege naziactivist (…). Andere nazileiders zoals Göring, Goebbels en Strasser (en natuurlijk Hitler) speelden een rol. Ze wisten precies wat hun voornaamste troef in hun strijd tegen het establishment zou zijn: zij konden [tot juni 1934, red.] de SA inzetten in een burgeroorlog. Uiteindelijk kon echter alleen president Hindenburg een kanselier benoemen, en daarom was de strategie van de nazi’s ook op hem gericht. Ze wilden Hindenburg door middel van dreigementen of intimidatie overhalen Hitler tot kanselier te benoemen.” (211)

Boek: De populist – Benjamin Carter Hett

Enne Koops (1978-2023) was historicus en docent geschiedenis en maatschappijleer aan het Rietschans College in Ermelo. Zijn interesse ging uit naar onderwerpen als religie- en cultuurgeschiedenis, oorlogen, migratie, en de geschiedenis van Noord-Amerika, Nederland en Duitsland. Publiceerde vele artikelen op Historiek. Zie ook: In memoriam

Historiek is een onafhankelijk online geschiedenismagazine voor een breed publiek. We willen geschiedenis en actualiteit met elkaar verbinden en geschiedenisverhalen gratis toegankelijk maken. Meer informatie

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 50.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
×