Bjƶrn Rzoska (1973) is in Vlaanderen vooral gekend als politicus van de partij Groen. Met het boek Gedeelde grond ontpopt hij zich nu ook tot schrijver-historicus. In de familiekroniek gaat Rzoska op zoek naar het verborgen oorlogsverleden van zijn grootvaders. Een speurtocht met verrassende, soms onthutsende ontdekkingen.
Bjƶrn Rzoska is de kleinzoon van een Vlaamse Oostfronter en een Poolse vrijheidsstrijder. Althans zo wil de overlevering het. Over zijn grootvader Stefan werd verteld dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog als soldaat van het Pools Legioen het Vlaamse Waasland hielp bevrijden. Over zijn grootvader aan moederskant deed een ander verhaal de ronde. Opa Paul ging als jonge idealist tegen het goddeloze communisme vechten aan het Oostfront.
Twee heel uiteenlopende verhalen dus en Rzoska verwondert zich erover hoe weinig over de oorlog gesproken werd door zijn grootouders. Het leek een te vermijden onderwerp en slechts af en toe wist hij tijdens familiebijeenkomsten een glimp van dat verleden op te vangen.
Verborgen verleden
Een reden te meer voor de kleinzoon om op zoek te gaan naar dat verborgen verleden. Het wordt een speurtocht in archieven, gerechtelijke dossiers, familieverhalen, brieven en gesprekken met betrokkenen. De auteur volgt ook het fysieke spoor van zijn grootvaders. Dat brengt hem van BelgiĆ« naar Duitsland, Frankrijk, Polen en OekraĆÆne. Al snel komt hij tot de ontdekking dat het beeld dat hij van zijn grootvaders had niet klopt met de realiteit.
Vooral voor grootvader Paul komt Rzoska tot onthutsende vaststellingen. De lieve bompa uit zijn kinderjaren was niet de misleide idealist waarvoor hij doorging. Eerder het tegendeel. Opa Paul bleek al voor de Tweede Wereldoorlog te flirten met het fascisme en het Vlaams-Nationale activisme. Bij het uitbreken van de oorlog meldde hij zich, gedreven door een mix van opportunisme en ideologie, als vrijwilliger bij de Waffen-SS. Hij trok naar het Oostfront en diende er als chauffeur bij nazi-brigades die zich schuldig maakten aan oorlogsmisdaden. Onder meer op plaatsen in OekraĆÆne waar nu een andere oorlog woedt, stelt de auteur wrang vast. Na de oorlog belandde grootvader Paul uiteindelijk in een strafkamp voor collaborateurs in Lokeren.
Ook bij zijn Poolse grootvader botst de auteur op goed bewaarde geheimen. In Poolse archieven pikt hij het spoor op. Zijn grootvader groeide op in een dorpje in het binnenland van Polen. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog sloeg hij op de vlucht en dook onder bij familie in Wroclaw, het toenmalige Duitse Breslau. Toen de Russische legers naderden, vluchtte hij opnieuw. Deze keer verder westwaarts en richting geallieerden. Die rekruteerden hem als Polish Guard en zonden hem naar het Vlaamse Waasmunster om er als bewaker van munitiedepots dienst te doen. Nota bene vlakbij het detentiekamp van Lokeren waar Rzoskaās andere grootvader als nazi-collaborateur was opgesloten en het dorp waar beide grootvaders zich na de oorlog vestigden. Het verhaal van opa Stefan als bevrijder van het Waasland blijkt hoe dan ook een pak minder heroĆÆsch dan gedacht.
Een hard verhaal
In een aaneenschakeling van korte hoofdstukjes schetst Rzoska de verhalen van beide grootvaders. Hij ontrafelt de dwaalsporen die zij na de oorlog uitzetten om hun oorlogsverleden bij te kleuren. Het maakt van Gedeelde Grond een soms hard en ongemakkelijk verhaal.
De auteur sluit zich aan bij de Nederlandse historicus-schrijver Bas Von Breda-Beckmann die in Het kleedje voor Hitler vaststelt dat miljoenen mensen in Europa met een pijnlijk of ongemakkelijk naziverleden te maken krijgen in hun familie. Vaak resulteert dat in een onderhuids voorbehoud bij familieleden die dat verleden willen uitspitten.
Gedeelde grond kwam niet zonder slag of stoot tot stand en vergde heel wat mentale veerkracht van de auteur. Vooral het ontluisterende collaboratieverleden van opa Paul bleek een harde dobber. Om tot verwerking van het verleden te komen is het echter net de taak van de historicus om alles boven te spitten en het monster in de ogen te kijken. Daarom moest dit boek geschreven worden, aldus Rzoska.
Veroordelen doet de auteur echter niet. Hij stelt vast dat de realiteit complexer is dan op het eerste zicht lijkt. Niemand heeft iets aan schijnverhalen over goed tegen kwaad, dat zorgt er enkel voor dat iedere partij zich vol wroeging en wraakzucht in de eigen loopgraven terugtrekt. Daarom ook spreekt Rzoska zijn spijt uit over de verkrampte manier waarop in Vlaanderen tot op vandaag met het collaboratieverleden wordt omgegaan. Als politicus pleitte hij vruchteloos voor een waarheidscommissie naar Zuid-Afrikaans model om schoon schip te maken met het verleden maar daarvoor bleek het water bij links en bij rechts helaas te diep.
Fascinerend portret
Gedeelde Grond wordt zo een fascinerend portret van twee grootvaders met een eigen verhaal, uiteenlopende achtergronden en karakters. Ogenschijnlijk twee tegenpolen maar uiteindelijk wel met een dorp, een oorlog en een toevluchtsoord als gedeelde grond.
