Haarlemmerolie hielp tegen vrijwel alle kwaaltjes (en zorgde voor ruzie)

In de zeventiende eeuw bracht de Haarlemse schoolmeester Claes Tilly een bijzonder product op de markt dat zou helpen tegen allerhande kwalen. Men kon het drinken of bijvoorbeeld op een zere plek smeren. Het wondermiddeltje werd dusdanig bekend dat haarlemmerolie in de spreektaal symbool is komen te staan voor iets dat een scala aan problemen kan oplossen.

De exacte samenstelling van het elixer van de schoolmeester is niet bekend, maar het middeltje bevatte in ieder geval een natuurlijk hars uit dennenbomen die verwerkt werd tot terpentijnolie, verschillende kruiden en zwavel. Oorspronkelijk werd de aangenaam geurende olie met name aanbevolen voor gebruik bij gal- en leverklachten, reumatische pijn, spierpijn en nierstenen. Later werd de haarlemmerolie echter bij steeds meer kwaaltjes ingezet.

Tilly noemde het geneesmiddeltje oorspronkelijk medicamentum gratia probatum en verkocht het in kleine op reageerbuisjes lijkende flesjes. In de volksmond sprak men vaak van ‘Tilly-olie’ of ‘Tilly-balsem’. Via zendelingen, ontdekkingsreizigers en zeelieden verspreidde het wondermiddeltje zich naar talloze landen. Met name in Centraal-Afrika was het bijzonder geliefd. Na verloop van tijd kwam het middel bekend te staan als haarlemmerolie, naar de plaats waar het werd vervaardigd.

Geheim

Eeuwenlang hield men het familierecept angstvallig geheim, met name om te voorkomen dat anderen ermee aan de haal gingen. Die angst was terecht want met de gewilde haarlemmerolie viel veel geld te verdienen. Zo vermeldt een contract uit 1917 bijvoorbeeld dat een handelaar genaamd Samuel Frank jaarlijks 60.000 flesjes olie zou leveren aan een Franse apotheker.

Hoewel haarlemmerolie als wondermiddeltje tegen allerhande kwalen kon worden ingezet, zorgde het goedje in de loop der eeuwen ook geregeld voor problemen. Dat begon al in de beginjaren toen Tilly werd opgevolgd door zijn schoonzoon Nicolaas de Koning. Kort na de overname zette deze nieuwe eigenaar de bedenker aan de kant. Rudy van Dobben, de elfde opvolger van Claes Tilly, vertelde in een interview met het Reformatorisch Dagblad in 2010 dat er in de familie in de eeuwen hierna “altijd ruzie” is geweest over het middel. Hij raadde zijn kinderen dan ook af het bedrijf over te nemen.

Ook zakelijk waren er in het verleden geregeld conflicten en dat had vooral te maken met het succes van de wonderolie. Verschillende zakenlieden brachten in de loop der tijd kopieën op de markt die ze vervolgens ook verkochten als haarlemmerolie, in de hoop zo een graantje mee te kunnen pikken. Nazaten van Claes Tilly en zijn schoonzoon kwamen hier echter tegen in het geweer. Namakers werden met succes voor het gerecht gesleept en op de verpakking van de originele haarlemmerolie bracht men zelfs een soort geheimschrift aan, waarvan alleen de originele makers de betekenis kenden. Begin deze eeuw slaagden medewerkers van de Archeologische Werkgroep Haarlem erin deze tekst ontcijferen. Er stond ‘Inv. Meester C.T.’ wat iets betekent als ‘uitgevonden door meester Claes Tilly’.

Om de concurrentie op een dwaalspoor te zetten lekte de schoonvader van Rudy van Dobben ooit zelfs een vals recept, met lijnolie als een van de ingrediënten.

Dat was erg handig wanneer weer iemand opstond die Haarlemmerolie ging verkopen. Als de bijsluiter vermeldde dat er lijnolie in zat, wisten we dat het namaak was. In de Oprechte Haarlemmerolie zit geen lijnolie.

Huismiddeltje

Haarlemmerolie mag vandaag de dag niet meer als medicijn verkocht worden, aangezien de werking niet wetenschappelijk is bewezen. De fabrikant brengt het daarom op de markt als huismiddeltje. Het wordt met name ingezet tegen griep en verkoudheid. Wie de verpakking opent kan toch even de indruk krijgen een echt medicijn in handen te hebben. Er lijkt namelijk een lange bijsluiter bij te zitten. In werkelijkheid wordt op dit bijgevoegde papier de geschiedenis van het bedrijf uit de doeken gedaan en beschreven waar haarlemmerolie door de eeuwen heen voor is gebruikt.

Bronnen ▼