Eendracht maakt macht – Herkomst van de Nederlandse wapenspreuk

De spreuk ‘Eendracht maakt macht’ was van 1588-1795, ten tijde van de Republiek der Verenigde Nederlanden, de wapenspreuk van Nederland. De uitdrukking houdt in dat wie samenwerkt, sterker staat en meer gedaan krijgt.

Na het ‘intermezzo’ van de Franse Tijd (1795-1813) koos de Nederlandse monarchie, via koning Willem I (1772-1843), in 1815 voor de spreuk Je maintiendrai (‘Ik zal handhaven’). Toen het Koninkrijk der Nederlanden in 1830 uiteen viel door de Belgische onafhankelijkheid, koos het nieuwe België vervolgens voor de Franse variant van ‘Eendracht maakt macht’: ‘L’union fait la force‘.

In het Latijn luidt de spreuk ‘Eendracht maakt macht’ Concordia res parvae crescunt. Letterlijk vertaalt betekent dit: ‘Eendracht doet het kleine groeien’, maar in het Nederlands klinkt het rijmende ‘Eendracht maakt macht’ een stuk beter. Naast van België is het gezegde ook de wapenspreuk van Bulgarije, Georgië en Haïti. En ruim een eeuw geleden en fungeerde deze uitspraak ook als slogan van de Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR, 1852-1877 & 1881-1902). De ZAR, oftewel Transvaal, werd in 1902 na de Tweede Boerenoorlog (1899-1902) door Groot-Brittannië geannexeerd.

Herkomst van ‘Eendracht maakt macht’

De Griekse schrijver Homerus (ca. 800-750 v. Chr.) wordt wel eens genoemd als bedenker van de spreuk, omdat hij in de Ilias de frase ‘macht door eenheid’ gebruikte, in het Grieks: Ἡ ἰσχύς ἐν τῇ ἐνώσει’. Maar dit is omstreden. Veelal wordt de Romeinse geschiedschrijver Gaius Sallustius Crispus (86-ca.35 v.Chr) beschouwd als de eerste die de slogan opschreef.

Crispus tekende de spreuk op in zijn boek Bellum Iugurthinum (De oorlog tegen Jugurtha). Het oorspronkelijke citaat was overigens een stukje langer: Concordia res parvae crescent, discordia maximae dilabuntur. Vertaald: ‘Eendracht doet het kleine groeien, (maar) door tweedracht gaan (zelfs) de grootste zaken kapot.’ Of, rijmend: ‘Eendracht maakt macht, tweedracht breekt kracht.’ Crispus’ boek ging over de oorlog tussen de Romeinen en de Berberse koning Jugurtha (160-104 v. Chr.) van Numidië, een gebied dat het huidige het huidige noorden van Algerije en een deel van Tunesië besloeg. In 110 v. Chr. versloeg Jugurtha een Romeins leger, maar de Romeinen verenigden zich (‘Eendracht maakt maakt’) en namen Jugurtha – die aanvankelijk telkens net op tijd vluchtte – in 105 v.Chr. gevangen. De koning kreeg een enkeltje Rome in de maag gesplitst en stierf daar al na zes dagen in een gevangenis onder het Capitool, van de honger en kou.

Spreuk populair in de Nederlanden (16e en 17e eeuw)

In de zestiende eeuw komen we de spreuk ‘Eendracht maakt macht’ voor het eerst in de Habsburgse Nederlanden tegen, tijdens de regeerperiode van keizer Karel V (1500-1558). De uitdrukking kwam voor het eerst voor in de Gemeene Duytsche Spreekwoorden (Kampen, 1550) en werd met name tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) populair.

Toen in 1588 de Republiek der Verenigde Nederlanden tot stand kwam, nam deze de zinspreuk ‘Eendracht maakt macht’ als wapenspreuk over. De uitdrukking kwam op munten, wapenschilden en boven gebouwen te staan, meestal in de Latijnse versie. Als uitdrukking van het Nederlands nationaal gevoel kwam de spreuk ook terecht in overzeese kolonies, zoals in Nieuw-Nederland. Zo staat de spreuk op een standbeeld in Brooklyn (in de tijd dat New York nog Nederlands was en Breukelen heette) en vormt – meestal als Unity makes strength – nog steeds het motto van die New Yorkse wijk.

Ook heeft de Reformed Church in America (RCA), die in 1628 gesticht is door Nederlandse immigranten en tegenwoordig ruim 220.000 leden telt in Noord-Amerika, “Eendracht maakt macht” als wapenspreuk.

In de zeventiende eeuw gebruikte onder meer de filosoof Baruch Spinoza (1632-1677) de uitdrukking. In zijn filosofische werk wees hij vijf wegen aan die de mens naar de vrijheid moesten leiden: zelfbeschikking, de immanentie van God, de wil tot macht, intuïtie als hoogste vorm van kennis en ‘Eendracht maakt macht’. In het gastcollege ‘De radicale Verlichting van Spinoza‘ in 2015 zei Wiep van Bunge terecht:

Bijna alle spinozisten citeren het Concordia res parvae crescunt – net als Spinoza zelf dat deed. (p.17)

Variaties op de uitdrukking kwamen regelmatig voor. De Amsterdamse schrijver Hendrick Laurensz. Spieghel (1549-1610) schreef in Bijspraecx Almanak van 10 juni 1606 `Eendracht heeft macht’. De bekende dichter Jacob Cats (1577-1660) maakte in zijn Spiegel van den ouden en nieuwen tijd (1632) gewag van de variant `Eendracht geeft macht’. En Joost van den Vondel (1587-1679) verwoordde de spreuk ‘eendracht maakt macht’ in zijn gedicht ‘Op de schoorsteen van Joffrouw Katharine Blaeuw’ (1650) op een meer lyrische manier:

De heilighe eendraght is het zout / dat huis en stadt in wezen houdt.

Willem van Oranje, Willem I & ‘Je maintiendrai’

De wapenspreuk Je Maintiendrai (‘Ik zal handhaven’) is door Willem van Oranje (1533-1584) in de Nederlanden geïntroduceerd. Hij erfde in 1544 het Prinsdom Oranje – in het huidige Frankrijk – en daarmee ook de spreuk, van zijn neef René van Chalon (1518-1544). Oorspronkelijk luidde de uitdrukking Je maintiendrai Chalon, maar Willem veranderde deze in Je maintiendrai Nassau. Na een tijdje liet Willem van Oranje de toevoeging ‘Nassau’ weg en bleef de spreuk Je maintiendrai over.

Koning Willem I nam in 1815 de spreuk over in het koninklijk wapen van het nieuwe Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, waarmee ‘Eendracht maakt macht’ als wapenspreuk verdween. De spreuk was overigens tijdens de Bataafse Republiek (1795-1813), met name in de beginfase, al minder populair geworden. In 1815 verdween zij dus. Althans formeel, want de spreuk dook daarna – en duikt nog steeds – regelmatig op.

Van voetbalclub PSV tot politieke partij DENK: ‘Eendracht maakt macht’

‘Eendracht maakt macht’ is bijvoorbeeld de spreuk van de voetbalclub PSV Eindhoven, opgericht in 1913. De spreuk komt onder meer terug in hun kleding, clublied en op de toegangspoort bij ingang 20 van het Philips Stadion.

Verder eigenden allerlei organisaties en ook bedrijven zich het motto toe, zoals muziekverenigingen, vrijmetselaarsloges, fabrieken, maar bijvoorbeeld ook de Bloemenveiling Eendracht Maakt Macht (E.M.M.) in Roelfarendsveen.

Maar ook politici gebruiken de uitdrukking. Toen de partij DENK in maart 2017 drie zetels in de Tweede Kamer kreeg, zei voorman Tunahan Kuzu tegen de pers:

Vandaag is een nieuw hoofdstuk in onze geschiedenis met de volgende woorden: eendracht maakt macht

Link: Recente boeken over de Tachtigjarige Oorlog
Overzicht van boeken over de (Nederlandse) taalgeschiedenis

Geraadpleegde bronnen