Het geroofde kookboek van Alice Urbach

Toen Alice Urbach in 1949 vanuit de Verenigde Staten tijdelijk teruggekeerd was in haar geboortestad Wenen, haalde ze tijdens een wandeling herinneringen op aan haar vooroorlogse leven. Grote delen van de Oostenrijkse hoofdstad lagen in puin als gevolg van het oorlogsgeweld. Ze trof nog slechts één synagoge aan, want de andere waren in 1938 tijdens de Kristallnacht door nazi-sympathisanten in de brand gestoken en verwoest.

Terwijl ze voor het gebouw stond, huilde ze om de vele huwelijken die hier waren voltrokken, maar waaraan door toedoen van Hitlers moordprogramma een wreed einde was gekomen. Zelf was Alice ook van Joodse komaf, maar in 1939 had ze naar Engeland kunnen vluchten, waar ze de oorlog overleefde. Ze verloor echter wel haar vaderland, haar twee zussen én het door haar geschreven kookboek, het befaamde ‘So kocht man in Wien!’.

In ‘Het geroofde kookboek’ vertelt de Duitse historicus Karina Urbach, kleindochter van Alice, het levensverhaal van de kookboekenschrijfster. Afkomstig uit de welvarende Weense ondernemersfamilie Mayer leerde de jonge Alice koken in de keuken die werd bestierd door een bazige kokkin. Moeder Mayer was een dame die, trouw aan de normen van haar stand, niet zelf kookte. Ook voor Alice lag een luizenleventje als theekransjes organiserende vrouw des huizes in het verschiet, maar na een mislukt huwelijk begon ze haar eigen kookschool in Wenen. Ze gaf eerst nog les in een gehuurde testkeuken achter in een winkel, maar kon uiteindelijk een eigen pand betrekken in een fraaie woonwijk, vlak bij Slot Belvedere. Hier gaf ze les aan leden van de high society uit binnen- en buitenland, onder wie actrices, adellijke dames en een ambassadeursdochter. Met haar lezingen over “snelle gerechten voor de werkende vrouw” en als oprichtster van een bezorgdienst voor kant-en-klaarmaaltijden was ze haar tijd ver vooruit.

Een andere auteur

Karina Urbach beschrijft hoe de succesvolle kooklerares samen met een halfzus in 1925 haar eerste boek publiceerde, getiteld: ‘Das Kochbuch für Feinschmecker’. Tien jaar later volgde haar magnum opus: ‘So kocht man in Wien!’, een kloek boek van vijfhonderd pagina’s waarin ze al haar kennis over koken en het huishouden had verzameld. Behalve recepten voor traditionele gerechten, zoals apfelstrudel, Faschingskrapfen en Kaiserschmarrn, bevatte het ook informatie over het moderne voedingspatroon en de vegetarische keuken. De publicatie kreeg uitstekende recensies en werd een begrip voor vele Oostenrijkse huisvrouwen. Tijdens haar naoorlogse wandeling door Wenen zag Alice precies dit boek liggen in de etalage van een boekwinkel. Toen ze het wat beter bekeek, zag ze echter dat niet haar naam, maar die van ene Rudolf Rösch op het omslag stond. De teksten waren echter van haar en op de begeleidende foto’s waren haar handen zichtbaar die bezig waren met kneden, roeren en andere handelingen tijdens het bereiden van voedsel.

Wat er met het boek van Alice was gebeurd, was niet uniek in de geschiedenis van nazi-Duitsland, zo legt Karina Urbach uit. Uitgevers vervingen de naam van de Joodse auteur door die van een ariër, zodat ze deze boeken konden blijven uitgeven. “Je hoefde ze alleen maar te stelen”, zo constateert de schrijfster ten aanzien van de intellectuele rechten van Joden.

“Een logische gedachte, want in een land waar de rechtspositie van Joden vanaf 1933 steeds verder werd uitgehold, was niet alleen hun materiële maar ook hun intellectuele eigendom aan willekeur overgeleverd. Dat betekende: iedere ‘arische’ auteur en iedere uitgeverij kon zich dit intellectuele eigendom nu toe-eigenen zonder de gevolgen te hoeven vrezen.”

Deze zogenoemde “arisering van boeken” was een stuk lucratiever dan de boekverbrandingen, waarbij ongewenste literatuur in het openbaar werd verbrand. Het fenomeen is nadien volgens Karina Urbach nooit aan nader onderzoek onderworpen, maar daar geeft zij met dit boek een goed onderbouwde voorzet voor.

Aanpassingen

Een ander treffend voorbeeld van een geroofd boek dat aan bod komt, betreft ‘Knaurs Gesundheitslexikon’ van de Joodse arts Josef Löbel dat in 1930 voor het eerst verscheen. Het gezaghebbende medische naslagwerk werd vanaf 1940 ‘overgenomen’ door NSDAP-lid en arts dr. Herbert Volkmann onder het pseudoniem Peter Hiron. Karina Urbach legt uit hoe het ariseren van het lexicon door de ‘nieuwe auteur’ in zijn werk ging:

“Hij voegde lemma’s als ‘erfelijke gezondheid’, ‘ras’ en ‘vergiftiging door strijdgassen’ toe en schrapte tegelijkertijd trefwoorden als ‘homoseksualiteit’, ‘gevangenispsychosen’ (waarvan de nazi’s er inmiddels een hoop hadden veroorzaakt), en voor de zekerheid ook nog ‘grootheidswaanzin’.”

Ook het kookboek van Alice werd aangepast voorafgaand aan de heruitgave. Haar adviezen voor het huishouden waren verdwenen. “Haar adviezen klonken veel te empathisch voor een mannelijke auteursstem”, concludeert Karina Urbach. Zestig procent van het boek was echter plagiaat van het werk van Alice.

Karina Urbach beschrijft ook hoe de uitgeverij van ‘So kocht man in Wien!’ na de oorlog weigerde te erkennen dat de oorspronkelijke schrijfster was benadeeld. Het boek gaat echter over veel meer dan alleen de vooroorlogse carrière en het kookboek van de hoofdpersoon. De schrijfster vertelt hoe haar oma in Engeland als kokkin ging werken voor onder anderen een niet te genieten rijke dame die van wasmeid was opgeklommen tot succesvolle zakenvrouw. Later in de oorlog ging Alice samen met een vriendin in Windermere in het Lake District een opvangtehuis bestieren voor Joodse vluchtelingenkinderen. Ook de belevenissen van de twee zoons van Alice (Karl en Otto) worden beschreven. Karl werd na de Kristallnacht in Dachau gevangengezet, terwijl Otto al voor de Anschluss – de aansluiting van Oostenrijk bij Duitsland in 1938 – was uitgeweken naar de Verenigde Staten en Shanghai. Hij kwam in de oorlog te werken bij het Counter Intelligence Corps en hij was degene die in een rapport als eerste schreef over Odessa, een geheime organisatie die na de oorlog voormalige SS’ers zou hebben geholpen met ontsnappen uit bevrijd Europa.

Citaten

‘Het geroofde kookboek’ (vertaald door Jan Bert Kanon) is een verrassend en met vaart geschreven boek dat van begin tot eind blijft boeien door de afwisselende belevenissen van de personen die ter sprake komen. Door de citaten uit persoonlijke brieven ontstaat een intiem portret van een Joodse familie die de Holocaust overleefde en Hitlers Rijk al had verlaten voordat in 1941 het antisemitisme een genocidale wending nam. Het lukte de schrijfster ook contact te leggen met enkele betrokkenen, onder wie drie vrouwen die als kind liefdevol waren opgevangen door Alice en haar vriendin in het tehuis in Windermere. Ze vertelden de schrijfster over hun ervaringen. Het boek wordt echter vooral gedragen door het bijzondere levensverhaal van Alice Urbach. In de Verenigde Staten ging ze op hoogbejaarde leeftijd weer kooklessen geven en op televisie trad ze op als de oudste kooklerares van Amerika. Hoe zij haar vaderland, haar zussen en haar boek verloor, maar niet haar volharding en haar passie voor koken, is bijna veertig jaar na haar overlijden prachtig opgetekend door haar kleindochter.

Boek: Het geroofde kookboek van Alice Urbach
Fragment: Hoe de nazi’s een bestseller stalen

Bekijk dit boek bij: