Dark
Light

Schone slapers (en de postmortale fotografie)

Voor altijd een
3 minuten leestijd
Rosalia Lombardo in 1982
Rosalia Lombardo in 1982

Op 13 december 2016 zou de Siciliaanse Rosalia Lombardo 98 jaar geworden zijn. Nu ligt ze, al 96 jaar lang, opgebaard en tentoongesteld in de catacomben van de Kapucijnen te Palermo.

Rosalia Lombardo in 1982
Rosalia Lombardo in 1982
Net voor haar tweede verjaardag bezweek Rosalia, op 6 december 1920, aan een longontsteking. Haar vader Mario had zodanig veel moeite om afscheid te nemen van zijn dochtertje, dat hij aan de befaamde taxidermist, Alfredo Salassia (1869-1933), vroeg om Rosalia’s lichaam te helpen bewaren voor de eeuwigheid. Salassia stemde toe. Met behulp van een tot voor kort onbekende mix van producten slaagde hij erin om Rosalia’s lichaam te vrijwaren van verval.

In 2009 ontrafelde de Italiaanse antropoloog Dario Piombino-Mascali het geheim van het balsemproces dat Salassia bij zijn dood in 1933 had meegenomen in zijn graf. Op basis van geschriften die Salassia had nagelaten en die in het bezit waren gebleven van zijn nabestaanden, achterhaalde Dario de samenstelling van het product waarmee Salassia Mario’s dochter 89 jaar daarvoor had ingespoten. Voornamelijk bacteriedodende en schimmelremmende chemicaliën, zoals formaline, acetylzuur, alcohol, zinkacetaat en glycerine, bleken verantwoordelijk te zijn voor de ongewoon goede conservering van Rosalia’s lichaam.

Het doodsmysterie

In zekere zin kan de vraag van Mario Lombardo om zijn dochter te laten mummificeren, als luguber worden beschouwd. In 1920, echter, was het “bewaren” of “tentoonstellen” van doden niet heel ongewoon. De hele cultuur uit die periode werd nog gekenmerkt door de nasleep van de Romantiek. Opzichtige grafmonumenten, vaak versierd met engelachtige wezens of tijdloze afbeeldingen van overledenen, sierden menig begraafplaats in West-Europa.

In de kunsten hadden met name de prerafaëlieten tijdens de tweede helft van de negentiende eeuw een fascinatie ontwikkeld voor het mystieke en de daarbij horende dood. In tegenstelling tot de afschrikwekkende memento mori-sculpturen uit de late Middeleeuwen, beeldden de prerafaëlieten de ‘schone dood’ uit. De serene, mysterieuze gezichtsuitdrukking van de dode, die vaak omringd door bloemen en planten werd afgebeeld, komt ook op de hedendaagse kijker bevreemdend over.

In de literatuur speelde de gothic novel sinds het einde van de achttiende eeuw een rol in de belangstelling voor het occulte. De populariteit van auteurs zoals Edgar Allen Poe, of van verhalen zoals Mary Shelley’s Frankenstein (1818), getuigen van een door het brede publiek gedeelde interesse voor ‘griezelverhalen’. Het mag dan ook niet verwonderlijk genoemd worden dat het spiritisme in de negentiende eeuw een ware boom beleefde. Waarzeggers, paragnosten en andere zieners, surften mee op de golven van deze fixatie op de dood en het hiernamaals.

Postkaart met de foto van een overleden Noors jongetje, 1901
Postkaart met de foto van een overleden Noors jongetje, 1901

Foto’s van overledenen

Foto uit de Victoriaanse tijd van een echtpaar dat zich laat fotograferen met hun overleden dochter
Foto uit de Victoriaanse tijd van een echtpaar dat zich laat fotograferen met hun overleden dochter
Rosalia’s verhaal past in dat opzicht perfect in het negentiende-eeuwse romantische plaatje. Daar komt nog bij dat in diezelfde periode de gewoonte ontstond om overledenen in hun ‘eeuwige slaap’-positie te tonen en, indien mogelijk, te bewaren. Met de opkomst van de fotografie, vanaf de jaren dertig van de negentiende eeuw, ontstond de zogenaamde postmortale (of post mortem-) fotografie. De nog grote kindersterfte, het feit dat een geschilderd portret van de overledene duur was en de menselijke behoefte om een aandenken aan gestorven geliefden te bewaren, zorgden ervoor dat de postmortale fotografie bij alle lagen van de bevolking doordrong. Waar voordien enkel de beter gegoeden een geschilderd portret van een overleden familielid konden aankopen, zorgde de fotografie voor een democratisering van doodsportretten.

Op ons, eentwintigste-eeuwse mensen, komt dit gebruik als voyeuristisch en ronduit griezelig over. Weinig vertrouwd met een eeuwenlange menselijke realiteit zoals kindersterfte, valt het ons zwaar om begrip op te brengen voor het ogenschijnlijk gratuit fotograferen van overledenen. Voor mensen uit de negentiende eeuw was een foto van een dierbare overledene vaak het enige concrete aandenken dat ze hadden.

Nabeschouwing

Omdat Rosalia’s lichaam tekenen van ontbinding begon te vertonen (voornamelijk verkleuring), werd het enkele jaren terug naar een drogere ruimte in de catacomben verhuisd. Rosalia ligt tegenwoordig in een hermetisch gesloten glazen kist.

Boek: Geschiedenis van de dood – Rituelen
Boek: Mummies – Overleven na de dood

Postmortale foto van een overleden baby (19e eeuw)
Postmortale foto van een overleden baby (19e eeuw)
Foto: National Library of Norway
Foto: National Library of Norway
John Everett Millais, Ophelia, 1851-1852 - Model Elizabeth Siddal (1829-1862) kroop in de rol van Shakespeare’s Ophelia. In Hamlet wordt Ophelia tot waanzin gedreven, waarop ze zelfmoord pleegt. Dagenlang poseerde Elisabeth Siddal in een kuip met koud water, waardoor haar gezondheid ernstig werd aangetast. (Wikipedia)
John Everett Millais, Ophelia, 1851-1852 – Model Elizabeth Siddal (1829-1862) kroop in de rol van Shakespeare’s Ophelia. In Hamlet wordt Ophelia tot waanzin gedreven, waarop ze zelfmoord pleegt. Dagenlang poseerde Elisabeth Siddal in een kuip met koud water, waardoor haar gezondheid ernstig werd aangetast. (Wikipedia)

Jeroen Follens is cultuurwetenschapper en volgde tevens een lerarenopleiding. Momenteel werkt hij in de hulpverleningssector. Gedurende enkele jaren was Jeroen gids in het archeologisch museum in Velzeke (Zottegem/België), in het Museum aan de Stroom (MAS) in Antwerpen en in zijn thuisgemeente(n) Bazel en Rupelmonde (bij Antwerpen).

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 53.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:
×