Dark
Light

Berlijnse dierentuin kreeg het zwaar te verduren

“Oorlogszone Zoo” – Kevin Prenger
Auteur:
4 minuten leestijd
Restanten van het olifantenhuis na een bombardement
Restanten van het olifantenhuis na een bombardement

De indrukwekkende dierentuin van Berlijn, de Zoologischer Garten Berlin, kreeg het tijdens de Tweede Wereldoorlog flink te verduren. Tijdens de oorlog werd de Berlijnse zoo diverse malen getroffen door luchtbombardement. Maar de ergste schade ontstond tijdens de Slag om Berlijn in het voorjaar van 1945. Slechts 100 van de 3500 dieren overleefde het oorlogsgeweld.

Fragment uit het boek: Een dierentuin tussen de puinhopen van nazi-Duitsland

“Oorlogszone Zoo” - Kevin Prenger
“Oorlogszone Zoo” – Kevin Prenger
Kevin Prenger, projectleider van het online naslagwerk Go2War2.nl, publiceerde recent een kort maar krachtig boek over het lot van de Berlijnse dierentuin tijdens de Tweede Wereldoorlog: Oorlogszone Zoo. De Berlijnse dierentuin en de Tweede Wereldoorlog (BraveNewBooks, 2015).

Prenger beschrijft kort de voorgeschiedenis van de Berlijnse Zoo, waarna het eigenlijke betoog volgt. Aardig is dat er op het eind ook een hoofdstuk is toegevoegd over de lotgevallen van andere dierentuinen, onder meer die in het Nederlandse Rhenen, tijdens de jaren 1940-1945. Hierdoor worden de gebeurtenissen in Berlijn door de auteur in een breder kader geplaatst en krijgt het verhaal als geheel meer body.

Ik geef hieronder enkele passages, soms met korte beschrijvingen, uit Oorlogszone Zoo weer om een impressie te geven van Prengers boek.

Voor even het centrum van de macht

In de jaren 1870 en 1880 maakte de dierentuin – die als Zoologischer Garten Berlijn op 1 augustus 1844 de poorten opende – een bloeitijd door. Er werden diverse dierenverblijven gerenoveerd of nieuw gebouwd, zoals een antilopenhuis (1872) en een imponerend olifantenhuis in Indische stijl (1873):

“Met de bouw van een concertzaal in 1874 werd de grote metamorfose van de zoo afgerond. Datzelfde jaar, waarin het dertigste jubileum werd gevierd, werd ook het eerste nijlpaard verwelkomd. In 1878 was de zoo opnieuw in feeststemming, toen op 22 juni een groots tuinfeest werd georganiseerd voor diplomaten en andere deelnemers aan het door Bismarck belegde Congres van Berlijn, waar de grote Europese mogendheden en het Ottomaanse Rijk afspraken maakten over de machtsverhoudingen in de Balkan. De zoo was voor even het centrum van de macht.” (18)

Blut-und-Boden

Lutz Heck (theelephantgate.weebly.com)
Lutz Heck (theelephantgate.weebly.com)
In de twintigste eeuw volgde crisis na crisis: na de Eerste Wereldoorlog volgden moeizame jaren van hyperinflatie, waarbij de dierentuin – ondanks staatsleningen -, van oktober 1922 tot maart 1923 noodgedwongen gesloten moest worden. Op 1 januari 1932 trad een nieuwe wetenschappelijk directeur aan, dr. Lutz Heck. In deze functie volgde hij zijn vader, professor Ludwig Heck, op. Deze Heck-familie stond op goede voet met de nationaalsocialisten. Prenger:

“De oude Heck prees in meerdere publicaties het nazisme en noemde de Blut-und-Boden-ideologie de belangrijkste verworvenheid van het nationaalsocialisme. Ter ere van zijn tachtigste verjaardag werd de populaire oud-zoodirecteur door Hitler in 1940 beloond met de Goethe-medaille voor kunst en wetenschap, de hoogste Duitse culturele onderscheiding.” (20)

Zijn zoon Lutz trad niet alleen zakelijk, maar ook politiek in de voetsporen van zijn vader en sloot zich in 1933 aan bij de SS. En in 1937 trad hij toe tot de NSDAP. Op 20 april 1938 kwam de zoöloog de eer toe om, vanwege de verjaardag van Adolf Hitler, benoemd te worden tot professor. De band van Lutz met het naziregime kwam ook tot uiting in zijn goede verstandhouding met de corpulente nazibons Hermann Göring:

“De twee mannen deelden een passie voor de jacht en Lutz was een graag geziene gast in het jachtverblijf van de rijksmaarschalk.” (21)

Beeld van Knautschke in het Stadtmuseum Berlin
Beeld van Knautschke in het Stadtmuseum Berlin

Nijlpaardje Knautschke wordt gered

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Berlijnse dierentuin diverse keren getroffen door geallieerde bombardementen. Een van die bombardementen vond plaats op 30 januari en verwoestte een deel van de inmiddels al eerder toegetakelde dierentuin. Om 20:15u die avond vielen de bommen naar beneden en vernietigden onder meer het hoofdrestaurant, het struisvogelhuis en het nijlpaardenhuis. Enkele jongens van rond de 15 jaar werkten in de nabijheid van de dierentuin als Luftwaffenhelfer, Luchtmachthulp, wat inhield dat ze allerlei klusjes moesten doen zoals munitie sjouwen, rommel opruimen, et cetera. Een van deze jongens, Peter Schmidt, was op het moment van het bombardement ter plaatse en redde samen met enkele leeftijdsgenoten een acht maanden oud nijlpaardje. Prenger schrijft:

“Terwijl ze zich een weg door de in duisternis gehulde zoo baanden, stuitten ze op een brandend bakstenen gebouw. Het was het nijlpaardenhuis. Het verblijf telde meerdere in- en uitgangen, waarvan er één bestemd was voor Knautschke. Puin en brandende stukken hout versperden zijn uitgang en Peter en de andere jongens zagen hoe het nijlpaardenjong tevergeefs probeerde door een zijingang naar buiten te komen. De opening was echter te klein voor het al behoorlijk forse dier en het zat met zijn kop klem. Snuivend en proestend probeerde het nijlpaardenjong los te komen, terwijl de gloeiende asresten en brandende stukken hout van hert dak bovenop hem vielen. De jongens hadden medelijden met het hulpeloze dier en probeerden de opening te vergroten. Door de hitte en trillingen was het metselwerk losgescheurd en konden ze met zijn drieën enkele brokstukken loskrijgen, zodat Knautschke door de opening paste. Met een plons dook hij vervolgens in het waterbassin.” (35)

Dode dieren in de Berlijnse zoo (theelephantgate.weebly.com)
Dode dieren in de Berlijnse zoo (theelephantgate.weebly.com)

Als dank voor hun reddingsoperatie kregen de jongens korte tijd later een rondleiding van de directeur. Knautschke herstelde van zijn verwondingen en overleed pas in 1988, op 46-jarige leeftijd. Tegenwoordig is in de Berlijnse dierentuin, bij de ingang van het nijlpaardenhuis, een bronzen beeld geplaatst dat herinnert aan het populaire dier, een van de weinige zoogdieren die de Tweede Wereldoorlog overleefde. Ook in het Stadtmuseum Berlin staat een sculptuur van het beroemde nijlpaardje.

Enne Koops (1978-2023) was historicus en docent geschiedenis en maatschappijleer aan het Rietschans College in Ermelo. Zijn interesse ging uit naar onderwerpen als religie- en cultuurgeschiedenis, oorlogen, migratie, en de geschiedenis van Noord-Amerika, Nederland en Duitsland. Publiceerde vele artikelen op Historiek. Zie ook: In memoriam

Gratis geschiedenismagazine

Ontvang, net als ruim 51.000 anderen, iedere week de gratis nieuwsbrief van Historiek:

Gratis nieuwsbrief

Meld u aan voor onze wekelijkse nieuwsbrief (51.171 actieve abonnees)


Mede dankzij onze donateurs zijn al onze artikelen gratis te lezen. Op Historiek vindt u dus geen PREMIUM artikelen of 'slotjes'.

Steun ons ook

×