De Hitlergroet, de verplichte groet in nazi-Duitsland

De Britse historicus Roger Moorhouse selecteerde voor het boek Hitlers Derde Rijk in 100 voorwerpen voorwerpen die ieder iets bijzonders vertellen over de geschiedenis van Nazi-Duitsland. Van Eva Brauns lipstick tot camouflagekleding van de Waffen-SS en van een Tiger Tank tot Hitlers Mein Kampf. In zijn boek geeft de schrijver bij ieder voorwerp historische duiding. Op Historiek publiceren we een stuk over een van de voorwerpen uit het boek: de Hitlergroet.

De Hitlergroet

Het gebruik van ‘Heil Hitler’ of de ‘Duitse groet’, met de rechter arm in de lucht, was één van de meest herkenbare en alomtegenwoordige onderdelen van het dagelijkse leven in het Derde Rijk. Hoewel veelal aangenomen wordt dat de oorsprong ervan ligt in het Romeinse Rijk, is er geen direct bewijs voor het gebruik ervan in de oudheid. De groet werd bekend door het gebruik ervan in de vroege jaren twintig door Mussolini’s fascisten, van wie de nazi’s deze gewoonte overnamen. Ondanks aanvankelijke zorgen dat de armgroet te Italiaans zou zijn en daarom ‘on-Duits’, werd deze gemeengoed in nazikringen en vanaf 1926 de verplichte vorm van groeten tussen partijleden.

Nadat de nazi’s in 1933 aan de macht waren gekomen, werd de ‘Duitse groet’ gaandeweg geïntroduceerd en toegepast in zelfs nog bredere lagen van de Duitse samenleving. In juli van dat jaar werden alle overheidsambtenaren verplicht hem te gebruiken. Bepaald werd dat bij het spelen van het Duitse volkslied en het Horst Wessellied de groet door iedereen aanwezig gemaakt moest worden.

Al snel werden gedetailleerde handleidingen uitgegeven waarin werd uitgelegd wanneer de groet gebracht moest worden en de omstandigheden waaronder vrijstelling ervan mogelijk was. Wie bijvoorbeeld de rechter arm miste door amputatie mocht de linker gebruiken, evenals heren die een dame begeleidden aan hun rechter arm. Afgezien van deze uitzonderingen was de instructie om ‘de rechter arm op te heffen in een zodanige hoek dat de handpalm zichtbaar wordt’. De correcte begeleidende spreuk was: ‘Heil Hitler’, of op zijn minst: ‘Heil’. Officiële brieven moesten eveneens afgesloten werden met de afscheidsgroet ‘Heil Hitler’ – met als opvallende uitzondering ontslagbrieven.

Emaille bordje om Duitsers op te roepen de Hitlergroet te brengen (CC BY-SA 4.0 - Doovele - wiki) — Emaille bordje om Duitsers op te roepen de Hitlergroet te brengen (CC BY-SA 4.0 – Doovele – wiki)

Met de bedoeling om het gebruik van de groet te verspreiden begonnen in het midden van de jaren 30 emaille bordjes op te duiken. Met erop de tekst ‘Onze groet is “Heil Hitler”’, naast een swastika, werden ze vaak opgehangen in fabrieken, werkplaatsen en openbare ruimtes om trouwe volgelingen aan te moedigen en de weigeraars terecht te wijzen. Een alternatieve tekst was het meer poëtische

‘Volksgenosse, trittst du ein, soll dein Gruss “Heil Hitler” sein’ (Volksgenoot, wanneer je binnenkomt, dan moet je groet “Heil Hitler” zijn)

Andere methoden waren minder passief. Kinderen leerden de groet op de kleuterschool en de woorden ‘Heil Hitler’ waren opgenomen in schrijfoefeningen. Plichtsgetrouwe ouders moedigden hun kroost op gepaste momenten aan met ‘mach dein Hitlerchen’ (doe je Hitlertje). Het werd Joden in 1937 verboden de groet uit te brengen.

Eén van de meest gevoelige plaatsen waar de ‘Duitse groet’ vereist werd van alle passanten was de Feldherrnhalle in München, waar de naziputsch in 1923 was tegengehouden door een spervuur van kogels. Hier verzekerde een permanente SS-wachtpost volledige volgzaamheid, zelfs van fietsers die gedwongen waren langs te slingeren met slechts één hand aan het stuur. Wie een confrontatie wilde vermijden kon wegduiken in de nabijgelegen Viscardigasse, die al snel de bijnaam ‘het lijntrekkerslaantje’ kreeg.

Een verrassend bastion van verzet tegen zulke conformiteit was het Duitse leger, dat voor lange tijd zich vrij wist te stellen van de dictaten van de nazipartij met betrekking tot deze kwestie. De verandering kwam in de zomer van 1944, in de nasleep van de bomaanslag op Hitlers leven op 20 juli door kolonel Claus von Stauffenberg. De ‘Duitse groet’ werd uiteindelijk ingevoerd als zichtbare en publieke demonstratie van de onderwerping van het leger.

Adolf Hitler brengt de Hitlergroet, februari 1932 (CC-BY-SA 3.0 - Bundesarchiv) — Adolf Hitler brengt de Hitlergroet, februari 1932 (CC-BY-SA 3.0 – Bundesarchiv)

Ironisch genoeg gebruikte Hitler de groet slecht sporadisch. Meestal bracht hij de groet door zijn rechter hand te heffen met de ellenboog gebogen en de handpalm naar voren. De Duitse groet bewaarde hij over het algemeen voor formele publieke gelegenheden, zoals de militaire parade voor zijn vijftigste verjaardag in 1939. Toen stond hij urenlang in de houding met zijn arm gestrekt, tot verbazing van zijn gevolg. Zijn secretaresse, Christa Schroeder, verklaarde zwijmelend:

‘Het is gewoon verbazingwekkend waar hij de kracht vandaan haalt.’

Het gebruiken van de ‘Duitse groet’ werd steeds meer een test, een publieke uiting van loyaliteit aan het naziregime, vergelijkbaar met het bezitten een exemplaar van Mein Kampf of het aan de muur hangen van een foto van Hitler. Weinig Duitsers durfden te weigeren, wat hun politieke overtuiging ook was.

Hitlers Derde Rijk in 100 voorwerpen – Roger Moorhouse

Sociale druk en het altijd aanwezige risico om aangegeven te worden veroorzaakte een beklemmende atmosfeer. Dit wordt geïllustreerd door het wellicht verzonnen verhaal van een artiest die in een schouwburg het toneel op liep en een gebaar maakte dat leek op de ‘Duitse groet’. Terwijl hij zo stil stond, met een serieuze uitdrukking op zijn gezicht en zijn rechter arm gestrekt, werd zijn publiek steeds onzekerder over hoe te reageren. Velen stonden volgzaam op en antwoordden op dezelfde wijze. Zelfs degenen die hier afwijzend tegenover stonden, volgden uiteindelijk uit angst om als verraders te worden beschouwd. Pas toen zijn hele publiek stond en groette, brak de artiest de stilte en volgde zijn clou: