Hoe werden vrouwen in kunst voorgesteld?

Vrouwen zijn miniatuurtjes in de kunstgeschiedenis: klein en fijn. Voorstellingen van vrouwen op schilderijen, in muziek, in theater, in literatuur… zijn talloos maar zelden zijn er vrouwelijke producties terug te vinden. Hoe komt dat? Welke denkbeelden bepalen een Portrait of a Lady?

Vrouwen moeten bescheiden gebaren tonen, hun benen kuis gesloten, hun armen over elkaar geslagen, hun hoofd laag en gebogen.

Die mening was de veelzijdige maar toch wel misogyne kunstenaar Leonardo da Vinci toegedaan. En die opinie verwerkte de uomo universale duidelijk in zijn beroemde Mona Lisa. Deemoedigheid was het synoniem van vrouwelijkheid. Eeuwenlang. Die inschatting van vrouwen kenmerkt hun maatschappelijke positie, vertolkt in kunst en literatuur.

Het portret van de vrouw is vooral het product van de mannelijke blik. […] De kunstgeschiedenis is vanaf de oudheid door mannen voor mannen bedacht, gemaakt en verspreid; bijgevolg is het beeld van de vrouw in wezen een mannelijk product, dat beantwoordt aan stereotypen die in de loop der eeuwen weinig veranderd zijn.

Dat stelt Louma Salamé, directrice van de Boghossianstichting-Villa Empain in Brussel, die de tentoonstelling Portrait of a Lady samenstelde. Portrait of a Lady is de titel van een roman (1880-1881) van de Amerikaanse schrijver Henry James waarin een jongedame haar eigen vrije leven beijvert. Maar of ze erin slaagt?

Vrouwen horen dus – nog altijd? – lady-like te zijn: bescheiden, onderdanig, glimlachend… niet rebels, niet schaterend, zelfs niet ondeugend kijkend. Brave meisjes, geen stoute meisjes. Vrouwen horen Maria’s en geen Eva’s te zijn. Moedige moeders en geen nieuwsgierige zoeksters die het paradijs verliezen door het te wagen in een (zure) appel te bijten en bovendien een man daarin mee te sleuren. Hoe durven ze!

Verstilling & porno

Die tweespalt is heel erg duidelijk in de kunstgeschiedenis waar het lesje wordt herhaald: deugdelijke vrouwen passen in een interieur. Gewaagde vrouwen zijn een voorwendsel tot verdoken zachte pornografie. De lezende, bordurende, verstilde… vrouwen in een zetel van een huiselijk salon tegenover de schandelijke heldinnen, meestal met weinig kleren, in verlokkende poses. Alle voorwendsels daartoe waren goed: danseresjes en baadsters bij Degas, oriëntaalse harems bij Ingres, Delacroix en tal van schilders in Oriëntalistische stijl, mythologische en/of antieke godinnen.

Een samenvatting van die zwoele erotiek is duidelijk in het schilderij De Antiquair (1902) van de Belgische schilder James Ensor. Binnenskamers omringt de verzamelaar-handelaar Paul Bueso zich met ‘klassiekers’: een naakte Cleopatra die de slang naar haar blote borst brengt (elk voorwendsel voor naaktheid is goed in die preutse eeuwwende), een portret van de verfoeilijke maar o zo mooie Lucretia Borgia, een antiek postuurtje van een naakte vrouw maar ook een Annunciatie waarbij de Engel de ‘onbevlekte’ zwangerschap van Maria aankondigt.

Guerilla

Die mannenblik kreeg in de jaren 1980 een ferme opdonder van de vrouwengroep The Guerilla Girls. Overal in het New Yorkse straatbeeld doken grote gele posters op. Boven het hoofd van een naakte vrouw met een apenmasker stond het opschrift:

Do Women have to get naked to get in the Met. Museum? (moeten vrouwen naakt zijn om in het Metropolitan museum binnen te geraken)

The Guerilla Girls, een anonieme groep vrouwen, droegen bij hun artistieke acties allemaal een (agressief) ‘Gorilla’ hoofd. Hun protest richtte zich tegen de ondervertegenwoordiging van vrouwen in de kunst. Want inderdaad, hoeveel namen van vrouwelijke kunstenaars kan u opnoemen? Zelfs van hedendaagse kunstenaressen? Nochtans bevolkt nu een meerderheid vrouwen de kunstopleidingen. Maar hun kunstwerken worden nog altijd minder tentoongesteld en zijn bovendien veel minder prijzig.

In het verleden waren kunstacademies zelfs verboden terrein voor vrouwen. De weinige vrouwen in de plastische praktijk waren ‘vrouwen of dochters van’: Artemisia Gentileschi, Michaelina Wautier, Mayken Verhulst, Elisabeth Vigée-Lebrun… Hoewel in de negentiende eeuw in sommige burgerlijke milieus wat pianospelen en wat schetsen en aquarellen tot de betere opvoeding van een huwbaar meisje hoorde, stopte elke onafhankelijke artistieke activiteit, op het moment dat ze huwde en haar eigen huishouden opzette. Op een paar uitzonderingen na: Mary Cassatt, Berthe Morisot… Maar ook deze getalenteerde schilderessen houden zich gedeisd: ze schilderen vaak huiselijke en moederlijke taferelen. Alsof in die negentiende eeuw – en vooral sedert het Freudiaanse tijdperk – de vrouw een vervaarlijk sujet is.

De vrouw als enigma

De vrouw als mysterieus wezen, als ongrijpbare gedachte van vlees en bloed, als klankbord van mannelijke hersenspinsels is ook het onderwerp van de enigmatische tekenaar Léon Spilliaert. Vrouwen even ondoorgrondelijk en eindeloos als de winterse zee van zijn geboorteplek Oostende, net als de stadsgenoot James Ensor die Spilliaert bewonderde. Vrouwen, gedaantes van een andere werkelijkheid. Somber en donker.

Denken staat, volgens Spilliaert, boven het verzamelen van kennis. Beide gebeuren wel in eenzaamheid. Eenzaamheid is dus niet alleen het lot van de denker, maar van ieder mens ooit in zijn leven. Anne Adriaens-Pannier

Die disharmonie tussen man-vrouw lijkt nog altijd niet verdwenen: niet uit de maatschappij en dus ook niet uit de kunst. Nochtans is er een menselijk ontstaansverhaal dat een boeiende actuele resonantie heeft. Vooral het actuele genderdebat blijkt hele oude wortels te hebben. De hedendaagse Brusselse kunstenaar Hubert Gauthier verwijst ernaar in zijn schilderij Blanche Neige Morte (Dood Sneeuwwitje). Dat enigmatische doek grijpt terug naar de oermens van de Griekse dichter-blijspelschrijver Aristofanes. Dat oerverhaal wordt weergegeven in de tekst Symposium (Het Drinkgelag – 385 voor onze tijdrekening) van de Griekse filosoof Plato. De mythe stelt – volgens Aristofanes – dat mensen in de oudste tijden als één wezen met vier armen, vier benen en een hoofd met twee gezichten bestonden. De menselijke arrogantie ergerde en verontrustte oppergod Zeus zo dat hij de mens opdeelde in twee delen: een man en een vrouw. Sedertdien zwerven mannen en vrouwen rond op zoek naar hun andere helft. Die ‘ver-eniging’ zou ons weer compleet maken. En dat heet – volgens Aristofanes – … Liefde.