Honderd jaar geleden, op 1 juli 1913, zag de Luchtvaartafdeeling (LVA) van het Nederlandse leger het levenslicht. Sinds die tijd heeft de luchtmacht een ongekende ontwikkeling doorgemaakt. Militair historicus Rolf de Winter biedt met Een eeuw militaire luchtvaart in Nederland 1913-2013 een mooi historisch verslag van de belangrijkste veranderingen en constanten binnen de Nederlandse luchtmacht. Met name de geschiedenis van vliegbasis Soesterberg staat in het boek centraal.
Het jubileumboek is, anders dan voorgangers bij de 50- en 75-jarige herdenkingen, voorzien van een leuke interactieve aanvulling: de Layar. Met deze optie kan de lezer via zijn of haar smartphone of tablet tientallen beeldfragmenten bekijken uit een eeuw luchtmachtgeschiedenis.
Hoofdstuk 1 zet de hoofdlijnen neer uit de afgelopen eeuw en belicht de geschiedenis van vliegveld Soesterberg. Vanaf 1910 werd deze luchthaven de bakermat van de Nederlandse militaire aviatiek. Hoofdstuk 2 handelt over de pioniersjaren van Soesterberg, waarna hoofdstuk 3 ingaat op de periode tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen de Duitsers Soesterberg ten behoeve van de Luftwaffe verbouwden en omdoopten tot Fliegerhorst. In hoofdstuk 4 wordt het tijdvak van de Koude Oorlog onder de aandacht gebracht. Vliegveld Soesterberg ontwikkelde zich toen tot een belangrijke schakel in het NAVO-luchtverdedigingsstelsel in West-Europa. Het volgende hoofdstuk borduurt op dit thema voort door de Amerikaanse fase van Soesterberg te behandelen. Gedurende vier decennia bood het vliegveld een uitvalsbasis voor Amerikaanse squadrons. In hoofdstuk 6 staan de veranderingen na de Val van de Muur centraal. Na 1989 raakte Soesterberg betrokken bij met name veel humanitaire projecten en hulpacties in internationale crisissituaties. Ten slotte gaat de epiloog in op de sluiting van militaire basis.
Spionagedoeleinden?
De Founding Father van vliegveld Soesterberg was de oud-militair en automagnaat Jacob Frederik Verwey (1862-1926). Hij combineerde zijn twee hobby’s, auto’s en vliegtuigen ontwikkelen, en huurde voor het laatstgenoemde tijdverdrijf vanaf augustus 1910 een stukje hei bij Soesterberg:
“Verwey zou zijn positie in de autobranche benutten voor zijn luchtvaartactiviteiten (…) Op initiatief van Verwey construeerde de Fiat-fabriek bijvoorbeeld vier vliegtuigmotoren (…) De automonteurs [van zijn bedrijf] Verwey & Lugard zouden tevens worden ingeschakeld bij de productie van vliegtuigen.” (p.36-37)
Verwey sloeg binnen no time de vleugels uit. In korte tijd stampte hij bij Soesterberg een compleet aerodroom uit de grond, compleet met loodsen, een constructiewerkplaats, een showroom en een restaurant. De uitgebreide faciliteiten dienden onder meer om de noviteit van vliegwedstrijden te faciliteren, want al vanaf het najaar van 1910 begon Verwey ook nationale vliegwedstrijden en vliegdemonstraties te organiseren. De wedstrijden – waaraan slechts drie vliegeniers meededen, maar die een massa publiek trokken – bestonden onder meer uit een strijd om als eerste op te stijgen, een snelheidsmatch over 10 kilometer, het onderdeel om het langst in de lucht te blijven en een hoogtevluchtwedstrijd waarbij op minimaal 500 meter moest worden gevlogen. De winnaar van de duurtocht was Henri Wijnmalen, die erin slaagde zijn luchtmachine een half uur vliegende te houden.
In 1911 werd vanaf het treinstation Dolderscheweg in Soesterberg een drie kilometer lange trambaan aangelegd naar het vliegveld, zodat deze beter bereikbaar zou zijn voor het publiek. Deze tramroute bleek meteen al nuttig, toen vliegveld Soesterberg in juni 1911 meedeed aan de “Europeesche Rondvlucht”, een festijn dat tienduizenden toeschouwers trok. Zestig internationaal vermaarde vliegeniers legden een 1600 kilometer lange tocht af. De Duitsers waren als enige grootmacht afwezig. Zij trokken zich uiteindelijk terug, omdat de Fransen – die het evenement organiseerden – een mediahetze begonnen als zouden de Duitsers alleen willen meedoen voor spionagedoeleinden.
Na de populaire “Europeesche Rondvlucht” leken de toeschouwers meteen verzadigd en daalde er plotseling een stilte neer over Soesterberg. Door de gebrekkige publieke belangstelling, ook voor Verwey’s vliegschool, ging het razendsnel bergafwaarts en moest het vliegveld begin 1912 al zijn deuren sluiten.
‘Kein Flugplatz, sondern ein Sahara’
In de zomer van 1913 nam de Nederlandse regering het Soesterbergse terrein over om er een militair vliegveld te beginnen: de Luchtvaartafdeeling (LVA), met als eerste commandant Henk Walaardt Sacré (1873-1949). Hij bleef aan tot 1919, hetzelfde jaar waarin op Soesterberg een Vliegschool werd geopend.
De Eerste Wereldoorlog had geleid tot een sterke professionalisering van Soesterberg tot een militair vliegbedrijf. Illustratief voor deze ontwikkeling is, naast de vliegschool, ook de specialisatie van de Technische Dienst, die eigen ingenieurs, tekenaars, monteurs, metaalbewerkers en schilders in dienst had. Ook ging de LVA nauwer samenwerken met andere legeronderdelen, zoals het Korps Luchtdoelartillerie.
In mei 1940 belandde vliegveld Soesterberg bijna ongeschonden in Duitse handen. Toen de Duitsers het vliegveld zagen, zou één van hen hebben opgemerkt: “Das ist kein Flugplatz, sonder ein Sahara.” (108) De Duitsers verbouwden het vliegveld dan ook compleet, met nieuwe hangars, camouflagefaciliteiten, nieuwe start- en landingsbanen voor bomenwerpers, etc.
The Yanks are coming… and going
Na de oorlog bekeek de regering opnieuw wat de bestemming van Soesterberg moest worden. Plannen om van Soesterberg een civiele luchthaven te maken, verdwenen in de prullenbak en in 1951 kreeg Soesterberg de officiële bestemming van militaire vliegbasis: Vliegbasis Soesterberg.
Eind 1954 kwam, de Koude Oorlog was in volle gang, het eerste Amerikaanse squadron naar Soesterberg, Fighter Day Squadron, wat zorgde voor een enorme operationele drukte en toename van geluidsoverlast. In hoofdstuk 4 en 5 wordt aan dit thema de nodige aandacht besteed. Met name de Zesdaagse Oorlog (1967) had invloed op Soesterberg: de ervaringen rond dit conflict leidden tot een ingrijpende herstructurering van Vliegbasis Soesterberg.
Toen de Amerikanen in 1994 definitief vertrokken uit Soesterberg, veranderde de functie van Soesterberg – aldus De winters hoofdstuktitel – in een ‘uitzendbureau voor vrede & veiligheid’.
Enkeltje Gilze-Rijen
Vanaf de Irakoorlog in 1991 werden squadrons en vliegdetachementen van Soesterberg nog voornamelijk ingezet voor humanitaire missies en hulpacties. In het kader van toezicht op de naleving van VN-akkoorden zette Nederland onder meer Chinook-helikopters in tijdens en na de Balkanoorlog (1992-1994), steunde Nederland in 2003 na de val van Saddam Hoessein de Stabilization Force Iraq (SFIR) en werden in 2005 vier Chinooks ingezet om de Nederlandse Special Forces in Afghanistan te assisteren.
In het kader van bezuinigingen onder leiding van Defensieminister Henk Kamp, bij aanvang van het kabinet-Balkenende II, besloot de regering in juni 2003 om Soesterberg op termijn te gaan sluiten. Het Brabantse vliegveld Gilze-Rijen zou blijven bestaan (daar zouden de helikoptereenheden van Soesterberg gestationeerd worden), maar Vliegbasis Soesterberg ging – naast Vliegbasis Twente, Marinevliegkamp Valkenburg en de kazernecomplexen in Ede – kopje onder.
Op 12 november 2008 nam de Koninklijke Luchtmacht in Soesterberg afscheid van haar geboortegrond en vonden de laatste officiële militaire vluchten vanaf Vliegbasis Soesterberg plaats. Er was die dag sprake van ‘een soort reüniesfeer, met een wat melancholieke ondertoon’ (255). De commandant luchtstrijdkrachten Jac Jansen sprak in een slotrede over een cesuur in de militaire luchtvaartgeschiedenis van Nederland.
Slot
Het jubileumboek van De Winter – waarvan hierboven een impressie is gegeven – is inhoudelijk overtuigend en bovendien vlot geschreven. De Winter heeft uitgebreid archief- en literatuuronderzoek verricht, zo blijkt uit de bronvermeldingen achterin. Het boek is voorts illustratief prachtig vormgegeven, met op vrijwel elke pagina 1 à 2 afbeeldingen in zwart-wit en kleur. Daarmee is dit boek naast inhoudelijk relevant, ook een fraai naslagwerk voor liefhebbers van historisch militair materiaal.
Boek: Bakermat Soesterberg – Een eeuw militaire luchtvaart in Nederland 1913-2013
