Te midden van de ongeveer honderdzestig eilanden van de Dodekanesos heeft Leros op een wel heel bijzondere manier bekendheid gekregen. Ver verwijderd van de hectische toeristenoorden heeft dit eiland nog veel verlaten inhammen en rotskusten, waar het waarschijnlijk de permanente wind is die de vakantiegangers op afstand houdt. Dit stipje op de aardbol was tijdens de Tweede Wereldoorlog echter het decor van een militaire operatie waarop Hollywood later één van haar producties wel heel losjes baseerde.
Hoofdrolspelers in The Guns of Navarone zijn Gregory Peck (1916-2003), Antony Quinn (1915-2001) en David Niven (1910-1983). De film vertelt hoe een geheim commando bestaande uit Britten, Amerikanen en Grieken erin slaagt een onmogelijke missie tot een goed einde te brengen. Ze weten toegang te krijgen tot een eiland dat bezet wordt door de Duitsers en saboteren daar twee reusachtige kanonnen die het volledige scheepvaartverkeer in de Dodekanesos onder schot houden. Hoewel de film een groot bioscoopsucces was, liet hij niet zien wat er zich werkelijk afspeelde tijdens de ‘Slag om Leros’.
Italianen op Leros
Om te begrijpen wat er wél gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog is het nodig om terug te gaan naar het begin van de vorige eeuw. De Italianen, die in 1911 tijdens hun oorlog tegen de Turken naar de Dodekanesos-eilanden kwamen, lieten daar toen namelijk diepere sporen achter dan alle overheersers vóór hen. De vele neoclassicistische huizen op het eiland getuigen daar nog van. Een nieuwe machthebber uit de christelijke in plaats van islamitische wereld betekende een ingrijpende verandering voor de eilandbewoners. De Italianen lieten er moderne versterkingen bouwen, kanalen graven en een vlootbasis aanleggen.
Het was niet alleen op militair, maar ook op economisch en cultureel gebied dat de Italianen hun stempel op de archipel drukten. Toen Mussolini in 1940 aan Duitse zijde aan de oorlog ging deelnemen, raakten ook de bewoners van Leros in dit conflict betrokken. Na zijn afzetting schaarde Italië zich echter op 8 september 1943 aan geallieerde zijde en kwamen de Dodekanesos-eilanden eveneens in dat kamp terecht.
Een gevoelige nederlaag
Gevolg hiervan was dat de geallieerden ter versterking van hun nieuwe steunpunt ook troepen gingen sturen, hetgeen de Duitse bezetter in Griekenland bepaald niet beviel. Bezit van de Dodekanesos stond gelijk aan controle over de zee-engte van de Dardanellen en die was voor hen een militaire operatie waard. Hoofddoel hiervan was de bocht van Lakki met zijn watervliegtuigenbasis.
De Duitse invasie die volgde was massaal opgezet met alle middelen die hen in het oostelijk Middellandse Zee gebied ter beschikking stonden. Alles bij elkaar duurde de strijd tweeënvijftig dagen. Met behulp van een luchtlandingsoperatie lukte het hen om een wig te drijven tussen de Britse- en Italiaanse verdedigers, die zich tenslotte genoodzaakt zagen om te capituleren. Dit betekende een grote overwinning voor de Duitsers, die de Dodekanesos-eilanden tot het einde van de oorlog bezet hielden. Voor de eilandbewoners was het een grote tegenslag dat ze nog zó lang op hun bevrijding moesten wachten.
Churchill zag het als één van zijn gevoeligste nederlagen, die hem deed herinneren aan de rampzalige Gallipoli-campagne (1915) uit de Eerste Wereldoorlog, die destijds eveneens bedoeld was om de Dardanellen onder controle te krijgen. Hollywood slaagde er echter in om deze militaire nederlaag in een kassucces om te zetten.
Zoals gezegd sprong Hollywood zeer creatief om met de gebeurtenissen en omstandigheden rond de Slag om Leros. Italianen spelen er geen enkele rol in en het zijn juist de Duitsers die het eiland verdedigen tegen de geallieerden in plaats van andersom, zoals het in werkelijkheid was. De Italianen hadden Leros al voor de oorlog vol gezet met kanonnen die vijandelijke schepen konden beschieten, maar die waren niet van het reusachtige kaliber als de twee exemplaren die in de film een hoofdrol spelen. Dat ze ooit een Duitse invasie zouden moeten beletten was toen nog totaal niet aan de orde en het waren de Grieken en de Turken die er door afgeschrikt moesten worden, aangezien beide landen de Italianen op de Dodekanesos-eilanden als indringers zagen.
De makers hadden wel goed begrepen dat krijgshandelingen alleen onvoldoende waren om het publiek ruim twee uur lang geboeid te houden en daarom kozen zij voor vijandelijk verraad als sleutelelement, waardoor de geheime operatie voortdurend dreigt te mislukken. Daardoor blijft de spanning er goed inzitten, zelfs tot in de laatste minuut, omdat dan het toeval er voor zorgt dat de Duitse geschutbatterij met één grote explosie alsnog vernietigd wordt.
Vervolg
Vanwege het grote succes van de film kon men in Hollywood de verleiding niet weerstaan om er een vervolg op te maken. Die film kwam in 1978 uit onder de titel Force 10 from Navarone en laat zien hoe major Mallory en sergeant Miller, dit keer gespeeld door acteurs Robert Shaw en Edward Fox, in samenwerking met partizanen onder de neus van de Duitsers een stuwdam in Joegoslavië opblazen. Ondertussen waren er echter al zoveel spectaculaire oorlogsfilms op het witte doek verschenen dat de bioscoopbezoekers er nauwelijks nog door geboeid raakten.
