Korte geschiedenis van het Inca-rijk en de Inca’s (ca.1400-1532)

Het Inca-rijk was een rijke en verfijnde beschaving, die gedurende de Middeleeuwen – om precies te zijn tussen circa 1400 en 1532 – in Peru de dienst uitmaakte. Hoe kwamen deze Inca’s, zoals hun inwoners genoemd worden, aan de macht? Hoe zag de politiek, economie, godsdienst en cultuur van het Inca-rijk eruit, het rijk dat zich op zijn hoogtepunt uitstrekte over 4200 kilometer? Dit artikel biedt een korte geschiedenis van de opkomst, bloei en de snelle ondergang van de Inca’s.

Dit overzichtsartikel is als volgt opgebouwd. Het artikel opent met een korte beschrijving van de opkomst van de Inca’s, vanaf het jaar 1100, tot de definitieve vestiging van het rijk omstreeks 1400. We vervolgen met een overzicht van de belangrijkste politieke ontwikkelingen in de tijd van de Inca-dynastie, tot dit rijk rond 1530 zijn hoogtepunt beleefde. Daarna gaan we in op de sociale en economische structuren van het Inca-rijk en godsdienstig-culturele aspecten. Het artikel sluit af met de jaren 1526-1532, toen het Inca-rijk in een burgeroorlog belandde en de Spanjaarden de Inca’s een definitieve nederlaag toebrachten.

Voorgeschiedenis: opkomst van de Inca’s (vanaf 1100) & stichting van het Inca-rijk (ca.1400): een korte chronologie

De opkomst van de Inca’s begon omstreeks 1100 na Chr., toen deze stam van ayars migreerde naar het Cuzcodal. De stam woonde oorspronkelijk rond het Titacaca-meer en trokken vervolgens zo’n tweehonderdvijftig kilometer in noordwestelijke richting naar het Cuzcodal, in het tegenwoordige Peru. Vanaf ongeveer 1250 breidde Inca-vorst Manco Capac, die algemeen wordt beschouwd als de stichter van de Inca-dynastie, het rijk van de Inca’s uit. Eerst hielp hij om de centrale hoofdstad Cuzco op te bouwen, waarna de opmars van de Inca’s begon. Ze breidden hun macht uit naar de siërra en het kustgebied en onderwierpen diverse stammen.

Als ‘officieel beginpunt’ van het Inca-ijk worden in de literatuur twee jaartallen genoemd: 1400, toen Yauhar Huacac de vorst (‘Sapa Inca’ genoemd) was; en 1438, toen de Inca’s onder hun koning Pachacuti Inca Yupanqi een belangrijke overwinning behaalden op hun aartsvijanden, de Chanca’s. In het begin van de vijftiende eeuw, zo rond 1440, beheerste de Inca-dynastie een rijk dat van noord naar zuid, van het huidige Peru, Argentinië en Chili, een lengte van zo’n 4200 kilometer had.

In dit artikel gaan we in navolging van Inca-deskundige David M. Jones uit van de periodisering 1400-1532. Het jaar 1400 is het moment waarop de Inca’s dominant werden in het Andesgebied. Het jaar 1532, toen de Spaanse conquistador Francisco Pizarro (1475-1541) de Inca’s definitief versloeg, betekende het einde van de Inca-heerschappij.

Politieke hoofdlijnen: Inca-vorsten vanaf 1438 & rijksgroei tot het hoogtepunt van het Inca-rijk in 1530

Pachacuti Inca Yupanqi (1438-1471)

Een van de belangrijkste en meest invloedrijke vorsten van de Inca’s, was Pachacuti Inca Yupanqi, die in 1438 de stam van Chanca’s versloeg en vervolgens op de Inca-troon belandde. Yupanqi breidde het rijk verder uit. Zo onderwierp hij het gebied rond de hoofdstad Cuzco, het Cuzcodal en diverse stadstaten ten zuidoosten van het Titicacameer, zoals Colla en Lupaqa. De meeste veroveringen verliepen overigens zonder (al te veel) strijd, volgens historicus David M. Jones in diens boek Inca’s:

“De Inca-heerschappij werd kennelijk gezien als onvermijdelijk, want veel stammen gaven zich zonder tegenstand over.” (121)

De enige groepen die door de Inca’s niet veroverd werden, waren stammen die zich in de oostelijke tropische regenwouden bevonden. De Inca’s waren als bergvolk gewend aan een vergezicht en afwisselende landschappen. Ze kregen het daarom niet voor elkaar om effectief in het regenwoud te vechten.

Belangrijk aan de regeerperiode van Yupanqi was dat hij, naast gebiedsuitbreiding, de basisstructuren van het Inca-rijk neerzette. Zo voerde hij nationale belastingen in (driedelig: een deel voor de goden, voor de keizer en voor de gemeenschappen zelf), een algemene werkplicht (mit’a genoemd), een goed wegennet, irrigatiesystemen en grote pakhuizen om overal in het rijk voldoende voedselvoorraden te kunnen garanderen. Ook zette hij bouwprojecten op om de stad Cuzco uit te breiden. Verder begon onder Yapanqi’s heerschappij de verering van de zonnegod Inti en werden in Cuzco en andere plaatsen tempels gebouwd.

Tupac Inca Yapanqi (1471-1493)

In het jaar 1471 kwam Tupac (‘Topa’) Inca Yupanqi aan de macht in het Inca-rijk. Van deze vorst is bekend dat hij de Peruaanse kustprovincies verder veroverde en het centrale Andesgebied onder de Inca-heerschappij bracht. Tupac versloeg vanaf 1471 onder meer de stammen Chimú, de Cara’s en de Cañari-indianen (de laatste leefden in het huidige Ecuador). Een invasie van het regenwoudgebied bij de rivier de Tono mislukte. Wel ontstonden er tijdens Tupacs regeerperiode handelsbetrekkingen met bewoners van de regenwouden. Ze wisselden bronzen voorwerpen en wapens uit, zo blijkt uit archeologische vondsten.

Een opstand van diverse stammen die zich aaneengesloten hadden – de Colla, Lupaca en de Pacasa – tegen de Inca’s, werd door laatstgenoemde groep neergeslagen. Hierna veroverde Tupac, die als een van de grootste Inca-veroveraars wordt beschouwd, achtereenvolgens het hoogland van Bolivia, het noorden van Chili en het grootste deel van het noordwesten van Argentinië. Vanaf 1476 begon Tupac nog een militaire campagne in de zuidelijke kustregio van het huidige Peru en onderwierp, met minimale tegenstand, de stammen in dat gebied.

In het jaar 1480 besloot Tupac op ontdekkingsreis te gaan, met een vloot van zo’n 20.000 militairen als back-up. Vanaf de Inca-havenstad Tumbes en de Tumbes-rivier vertrok hij, om met zijn vloot bijna een jaar lang de Grote Oceaan te verkennen.

Na alle militaire activiteiten concentreerde Tupac zich op de consolidatie van het rijk. Hij reisde veel door het land, wees mensen land toe en organiseerde de inrichting van lokale besturen. Verder zette hij een classificatiesysteem op met eenheden van 100, 500, 1.000, 5.000, 10.000 volwassen mannen, die gebruikt werden om snel voldoende aantallen Inca’s in te zetten voor bepaald werk én voor de dienstplicht. Ook zette hij een systeem op waarbij elke provincie van het rijk vrouwen moest leveren, de zogenoemde ‘Uitverkoren Meisjes’ (aqllakuna), die ingezet werden als dienaressen in de tempels of – als geschenk voor dappere mannen – moesten trouwen met Inca-soldaten die zich in de strijd hadden onderscheiden van de middenmoot.

In 1493 werd Tupac Inca Yupanqi ziek. Hij trok zich terug in zijn landhuis, waar hij hetzelfde jaar overleed. Hij kreeg gedurende zijn leven ruim negentig zonen en dochters.

Huayna Capac (1493-1527)

Na de dood van Yupanqi brak er in het Inca-rijk een machtsstrijd uit. Aanvankelijk had Yupanqi de Inca-troon toegewezen aan Huayna Capac, de zoon van zijn eerste vrouw. Maar kort voor zijn overlijden veranderde Yupanqi van gedachten en beloofde hij Capac Huari, een van zijn andere zoons, de troonopvolging. Hyana Capac kwam door support van invloedrijke personen al snel als winnaar uit de bus.

Huayna Capac besteedde veel aandacht aan het maken van reizen, het bestuur van het Inca-rijk en het neerslaan van kleine opstanden. Hij vergrootte het rijk door Chachapoyas in te nemen, een bergachtig gebied in het noordoosten van Peru. Verder onderwierp hij gebieden in het noorden van het hedendaagse Ecuador.

In de jaren 1520 brak er in het Inca-rijk een grote pokkenepidemie uit, die door de Spaanse conquistadores was meegenomen. Huayna Capac overleed zelf, in 1527, aan deze ziekte. Omdat Capac geen troonopvolger had aangewezen, maar besloot zijn rijk tussen twee van zijn zonen te verdelen, Atahualpa en Huáscar, brak er dat jaar opnieuw een machtsstrijd uit. Deze escaleerde in een burgeroorlog en leidde – samen met de Spaanse invasie – tot de ondergang van het Inca-rijk in 1532. Daarover straks meer. Maar eerst concentreren we ons thematisch op de sociaaleconomische structuur van de Inca-samenleving en op hun godsdienst en cultuur.

Sociaaleconomische structuren van het Inca rijk

De samenleving van de Inca’s werd gekenmerkt door communes, die bestonden uit maximaal 10.000 personen. Binnen deze samenlevingen werden goederen via een belastingstelsel (dat hierboven al is beschreven) verdeeld. Verder gold een werkplicht (meehelpen met het neerzetten van openbare gebouwen) en uiteraard een dienstplicht.

De Inca’s voorzagen in hun levensonderhoud via landbouw (ze verbouwden graan, aardappels, mais en pinda’s), door vissen, maar ook door katoen- en wolproductie. In de tempels werkten priesters en sjamanen. Verder waren er uiteraard pottenmakers, kledingmakers en metaalbewerkers en andere vaklieden, die al dan niet in dienst van de overheid werkten. Andere belangrijke medewerkers die in overheidsdienst werkten, waren administrateurs, archivarissen en priesters.

Handelaren waren er in de Inca-samenleving ook. Belangrijke handelsproducten waren aardewerk, potten, textiel en tal van religieuze objecten (metaal, maar ook haaientanden, oesters en schelpen). Ten slotte bestond er ook een levendige handel in hallucinogene middelen als cactusknoppen, cocabladeren en paddenstoelen.

De godsdienst van de Inca’s

Wat waren de belangrijkste goden van de Inca’s? Centraal in de Inca scheppingsverhalen en mythologie stonden Viracocha, de schepper, en Inti, de zonnegod. Andere bekende goden waren Quilla, de maangodin, en Illapa, de weergod. Ook vereerden de Inca’s tropische dieren, zoals slangen en jaguars. Het universum van de Inca’s was cyclisch en vertoonde een constante omwenteling van tijd en geschiedenis. Volgens de Inca’s waren er binnen het universum drie werelden: er was een wereld van de levenden (kai pacha), de onderwereld (uku pacha) en de wereld van de hemel (hanan pacha).

De Inca’s maakten veel gebruik van kalenders, die gebaseerd waren op de stand van hemellichamen, wolkenpatronen, de stand van de zon, maanbewegingen en de baan van Venus. Ze raadpleegden sjamanen en waarzeggers tijdens belangrijke seizoensmomenten, zoals de zaaitijd, de oogstperiode of tijdens het vissen.

De Inca’s kenden een offercultuur, waarbij mensen, dieren en/of voorwerpen aan de goden werden geofferd. Er zijn in kunstvoorwerpen, in graven en in de architectuur tal van bewijzen gevonden van wurging en rituele onthoofdingen. De sjamanen speelden een belangrijke rol bij het uitvoeren van deze en andere religieuze rituelen, waarbij ze vaak onder invloed stonden van hallucinogene drugs gemaakt van coca en cactusknoppen. Zij waren de spil in de contacten met de geestenwereld, onder andere met overleden voorouders, en probeerden de goden gunstig te stemmen voor de toekomst.

In het Inca-rijk waren er tienduizenden huaca’s (heilige plekken, zoals bergen, velden, rotsen of steden), die een rol speelden in de Inca-religie. Hier werden de goden vereerd en geofferd. Daarnaast hadden de Inca’s tempels, die zowel een politieke als religieuze functie hadden. Ze lieten het prestige zien van de vorst en waren naast de huaca’s plaatsen waar bezweringen, rituelen en offers plaatsvonden. De belangrijkste tempel, de Coricancha (‘de zonnetempel’) lag in Cuzco en was bedoeld voor de verering van de zonnegod Inti. Zowel het interieur als exterieur waren bekleed met goud, volgens de Inca’s ‘het zweet van de zon’.

Jaren van burgeroorlog & de Spaanse verovering van het Inca-rijk (1526-1532)

De Inca-vorst Huayna Capac overleed in 1526 aan de pokken. Hierna volgde diens zoon Húascar, die gouverneur van Cuzco was, hem op. Húascar greep de macht in Cuzco. Maar na een handvol jaren, in 1531, werd hij uitgedaagd door zijn jongere halfbroer Atahualpa, de aanvoerder van de troepen in het noorden van het Inca-rijk was. Aanvankelijk had Atahualpa de machtsgreep van zijn halfbroer geaccepteerd en bouwde hij in het noorden van het land, in de stad Tumipampa, paleizen voor hem. Een lokaal opperhoofd, genaamd Ullco Colla, had een hekel aan Atahualpa en vertelde Huáscar dat er een complot zou komen. Hierop betitelde Huáscar zijn halfbroer tot staatsvijand auca en viel hij het noordelijke rijksgebied binnen.

Er brak een burgeroorlog uit, die bekend is geworden als de ‘Oorlog van de Twee Broers‘. Er volgden drie veldslagen, die allemaal door Atahualpa gewonnen werden. Hierop besloot Húascar om zelf met een leger zijn halfbroer aan te vallen, maar hij werd gevangengenomen. Atahualpa deed net of hij zijn broer weer als Sapa Inca (keizer) op de troon wilde zetten, in het bijzijn van de aristocratie, maar het was een list. Atahualpa slachtte zijn broer en al diens aanhangers af.

Intussen waren de Spanjaarden teruggekeerd in het Inca-rijk. Van 1524 tot 1526 hadden zij, onder leiding van Francisco Pizarro, de westkust van Zuid-Amerika (onder meer de stad Tumbes) bezocht. In november 1531 vond er wederom een ontmoeting plaats tussen Pizarro, die een leger 260 man Spanjaarden en tienduizenden Indiaanse bondgenoten aanvoerde, en de ongeveer 40.000 manschappen van Atahualpa. Het eerste treffen op 15 november 1531 verliep vreedzaam. De mannen deelden geschenken uit en dronken zelfs een chica (maislikeur). Maar tijdens de tweede ontmoeting in de stad Camajarca, waar Pizarro de Inca-leider op 16 november had uitgenodigd, escaleerde de situatie. Volgens de overlevering, of het een legende is is niet zeker, gebeurde er het volgende:

“Valverde overhandigde Atahualpa een Bijbel en naar verluidt wierp hij deze weg, wees naar de zon en zei: ‘Mijn god leeft nog!’ Valverde pakte de Bijbel van de grond en liep weg. Pizarro gaf het teken tot aanval. (…) Daarna vielen zijn mannen aan. Atuahalpa’s opperhoofden vochten met blote handen voor hun keizer en werden afgeslacht (…)” Jones, Inca’s, p.40

Pizarro nam Atahualpa hierna gevangen. Kort erna werd het Tuahalpa duidelijk dat hij als ketter op de brandstapel tot kool zou vergaan. Hij koos ervoor om zich te laten dopen, in ruil voor de iets ‘mildere’ straf van wurging. Met de dood van Atuahalpa ging het Inca-rijk ten onder. Ook door de pokken en intern geweld droegen echter bij aan die ondergang.

Bronnen ▼