Hoe een zeventienjarige jongen de Kristallnacht ontketende

In De wanhoopsdaad (Uitgeverij Balans) beschrijft advocaat en historicus Sidney Smeets het leven van de uit Hannover afkomstige Pools-Duitse Jood Herschel Grynszpan. Op zeventienjarige leeftijd schoot deze jongen, het gebeurde op 7 november 1938, een jonge Duitse diplomaat dood in de Duitse ambassade in Parijs, een daad die leidde tot de Kristallnacht.

Heftige ruzie

De aanleiding voor de moord door Grynszpan waren alarmerende berichten die hij via zijn zus uit Polen kreeg, terwijl hijzelf in Parijs bij een oom en tante verbleef. Om deze reden sliep Grynszpan in de week voor de moord erg slecht, zo begint het boek. De nachtmerries van Grynszpan gaan over zijn ouders en zus, die bij de Pools-Duitse grens door nazi’s worden mishandeld:

“Grynszpan had een vreselijke week achter de rug die uitgelopen was op een heftige ruzie met zijn oom en tante. Zij hadden hem in Parijs onderdak gegeven, nadat hij illegaal de grens tussen België en Frankrijk was overgestoken. Het was de enige familie die hij in Parijs had. Aanleiding voor de ruzie was een briefkaart die Grynszpan een paar dagen eerder van zijn zus Beile had ontvangen en die hij ook nu in zijn portefeuille met zich meedroeg. Zijn familie was in Duitsland uitgezet maar eenmaal aangekomen bij de Duits-Poolse grens mochten ze Polen niet binnen. De familie had alles achter moeten laten en had geen cent meer. In het schemergebied tussen beide grensposten waren ze met duizenden aan hun lot overgelaten; hun situatie verslechterde met de dag.” (8)

De trommel leeggeschoten

Om halftien in de ochtend van 7 november 1938 besloot Herschel Grynszpan in actie te komen en een rigoureuze daad te stellen. In Parijs begaf hij zich met een pistool dat hij even daarvoor had gekocht naar de Duitse ambassade. Ondanks de veiligheidsprocedures en spanning die Grynszpan voelde, lukte het om – zogenaamd om belangrijke documenten af te geven aan de Duitse diplomaat – in diens werkkamer te komen:

“In de krappe kamer kreeg Grynszpan door de daar aanwezige diplomaat een lederen fauteuil aangeboden. Hij ging zitten, de stoel stond rechts naast het bureau waarachter de diplomaat zelf plaatsnam. De man stelde zich voor als Ernst vom Rath en vroeg Grynszpan naar de reden van zijn bezoek. Hij wilde de documenten die zo belangrijk waren weleens zien en stond op om ze aan te nemen. In plaats van de documenten haalde Grynszpan echter de revolver tevoorschijn die hij in zijn jaszak had verborgen.” (54)

Vervolgens schoot Grynszpan, na nog kort wat gezegd te hebben over de deportatie van Joden uit Duitsland, de trommel van zijn revolver leeg op Vom Rath, die levensgevaarlijk gewond raakte. Vom Rath wist bloedend de deur te bereiken en uiteindelijk om hulp te roepen, waarna Grynszpan gearresteerd werd. Zelf overleed Vom Rath twee dagen later aan zijn verwondingen.

Stomdronken nazi’s

De wraak van de nazi’s was bitterzoet. Jospeh Goebbels benutte de aanslag om een propagandacampagne op touw te zetten waarin de moord werd opgehangen aan het ‘dreigende wereldjodendom’. Al op 8 november 1938 boycotten de nazi’s alle Joodse kranten en dagbladen. En in de nacht van 9 op 10 november zette Goebbels, met Hitlers toestemming, een gewelddadige actie tegen de Joden op touw die bekend is komen te staan als de Kristallnacht. Hitler had bevel gegeven om in deze nacht minstens 25.000 Joden te arresteren, echter zonder hen te mishandelen, en deze de jongemannen onder hen in concentratiekampen op te sluiten. Verder moest er tegen de joden gedemonstreerd worden en mochten Joodse winkels en bezittingen vernield worden:

“De aanwijzingen verspreidden zich via telefoon en telegram als een lopend vuurtje door het Rijk. Overal kregen Hitlerjugend, SA en SS nu impliciet de opdracht om Joodse bezittingen aan te vallen. Vanwege de feestelijkheden rondom de herdenking van de putsch waren velen van hen flink aangeschoten of zelfs stomdronken, hetgeen de gewelddadige en ongecontroleerde sfeer versterkte.” (78)

Homeseksuele relatie?

Op 14 juli 1940, toen de Duitsers Frankrijk hadden bezet, werd Herschel Grynszpan uitgeleverd aan Duitsland en belandde in Berlijn in de gevangenis. Grynszpan kreeg daar een goede behandeling – hij mocht zijn haar houden en kreeg hetzelfde voedsel als de bewakers – dit met het oog op het te houden showproces.

Het showproces kwam er uiteindelijk niet, vooral omdat Grynszpan met dubieuze veklaring kwam dat hij een homoseksuele relatie met Vom Rath gehad zou hebben. Zeer vermoedelijk om deze reden vond het proces, op bevel van Hitler geen doorgang:

“Door het showproces zou Grynszpan mogelijk een podium geboden worden zijn beschuldigingen aan de wereld kenbaar te maken. De beschuldigingen zouden gezien de reeds gesuggereerde link tussen nationaalsocialisme en homoseksualiteit ongetwijfeld een vruchtbare bodem vinden. De conclusie moet zijn dat Grynszpans beweringen uitsluitend bedoeld waren om het proces te frustreren.” (196,197)

Dat lukte dus aardig, alleen kwam Grynszpan er zelf niet levend vanaf. Hij belandde in al in januari 1941 in Sachsenhausen, waarvandaan hij in augustus 1942 op transport gesteld werd met een onbekende bestemming. in 1960 liet zijn familie hem uiteindelijk doodverklaren, en koos daarbij als overlijdensdatum 8 mei 1945, de dag dat Duitsland capituleerde.

Fragment uit het boek: De wanhoopsdaad van Herschel Grynszpan
Boek: De wanhoopsdaad – Sidney Smeets