Joost mag het weten

‘Joost mag het weten’ betekent dat je ergens geen flauw idee van hebt. Je wordt in verlegenheid gebracht omdat je het antwoord op een vraag schuldig moet blijven. De uitdrukking is al eeuwenoud en komt vermoedelijk uit de koloniale tijd. Wie was deze Joost?

Duivel

De benaming Joost in de uitdrukking verwijst vermoedelijk naar het Javaanse joos, een term die een Chinese godheid aanduidt of de afbeelding daarvan. De term is een verkorting van dejos, dat is afgeleid van het Portugese (en Latijnse) woord deus, hetgeen god of godheid betekent.

Toen de Nederlandse kolonisators het woord joos op Java hoorden, maakten ze hier Joost of Joosje van. Omdat de term joos – naast de benaming voor een Chinese godheid -, ook al lange tijd gebruikt werd voor andere ‘heidensche godheden of afgodsbeelden’, aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal, kreeg joos de betekenis van ‘duivel’.

Doosje met Buddhabeeld

F.A. Stoett noemt in zijn boek Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden (1923-1925) nog een andere mogelijke verklaring. Hij verwijst naar het boek Uit Oost en West. Verklaring van eenige uitheemsche woorden, in 1889 gepubliceerd door de Nederlandse hoogleraar Land- en Volkenkunde Pieter Johannes Veth (1814-1895). ‘Joost’ is volgens Veth een verdietsing van het Chinese…

“Tshoe-tszé, Japansch Dsoe-si, ook Djoe-si gespeld, eigenlijk een kistje waarin een houten beeldje van Boeddha geplaatst is, vervolgens een voorwerp van vereering; inzonderheid de duivel, die door de Chineezen vereerd wordt.”

Namen

Joost kennen we in Nederland sinds ongeveer 1400 als veelgebruikte voornaam. Vooral in Limburg komt deze naam veel voor. Er zijn mensen die beweren dat de naam Joost in het gezegde ‘Joost mag het weten’ slaat op een persoon die zo heette. Zo is Joost van de Vondel wel eens in dit verband genoemd. Een etymologisch woordenboek maakt melding van een bron waarin staat: ‘Joost van den Vondel mag het weten’. Deze laatstgenoemde variant is echter later bedacht dan de authentieke uitdrukking.

Maar de verklaring zou hout kunnen snijden, omdat we ook andere uitdrukkingen kennen waarin (voor)namen aan de duivel gelieerd worden, zoals Hein (Heintje Pik), Piet (Zwarte Piet) of Hans. Op Zuid-Beveland kent men de uitdrukking ‘zwart als oosje’, waarbij oosje op de duivel slaat, terwijl op Flakkee paddenstoelen die elders bekend staan als duivelsbrood de naam joosjebrood hebben.

Al met al lijkt het erop dat Joost verwijst naar de duivel en niet naar een persoon. Maar waarom ‘Joost’ duivel is gaan betekenen, weten we niet precies. De conclusie luidt dan ook, helaas pindakaas: ‘Joost mag het weten…’

Bronnen ▼