De Russische historicus Oleg Chlevnjoek laat in zijn nieuwe boek Stalin. De biografie via zes sleutelperiodes zien hoe Jozef Stalin als persoonlijkheid en dictator in het leven stond. En dat was niet bijster positief: Stalins leven werd van dag tot dag bepaald door angst om door concurrenten of politieke tegenstanders omgebracht te worden. Door via intimidatie en terreur een imago van onfeilbaarheid om zijn eigen persoon te creëren, simuleerde hij onfeilbaar te zijn.
Nieuwe bronnen
Wat maakt deze biografie van Chlevnjoek dan nieuw, als er al de nodige standaardbiografieën beschikbaar zijn? Het grote voordeel voor historici sinds de Val van de Muur en de daaropvolgende opening van allerlei Oost-Europese archieven, is dat er tal van nieuwe bronnen zijn opgedoken. Het persoonlijke Stalin-archief is door historici inmiddels veelvuldig geraadpleegd, maar…
“…hoe belangrijk de Stalin-collectie ook is, ze kent tevens ernstige tekortkomingen. De collectie biedt slechts beperkt inzicht in Stalins leven en werkwijze. De voornaamste beperking ligt in het ontbreken van het grootste deel van het enorme aantal stukken dat dagelijks op Stalins bureau belandde. Denk aan de vele duizenden brieven, statistische overzichten, diplomatieke berichten en rapporten en memoranda, afkomstig uit alle geledingen van het staatsapparaat. Het gebrek aan toegang tot deze bronnen belet historici te doorgronden hoe goed geïnformeerd Stalin eigenlijk was, wat hij van een bepaalde kwestie wist en wat feitelijk de logica achter zijn daden was.” (13)
Echter, zo vervolgt Chlevnjoek, er zijn gelukkig bronnen die aanvullende informatie (kunnen) opleveren, zoals memories van Sovjetfunctionarissen en buitenlandse betrokkenen. Mits deze kritisch worden getoetst aan andere bronnen, omdat hun persoonlijke verhalen vaak doortrokken zijn van allerlei fantasieën en al dan niet politiek correcte observaties. Die kritische bronnenanalyse komt in Chlevnjoeks biografie goed uit de verf. Hij weegt allerlei documenten tegen elkaar af en trekt daarna pas conclusies.
Zes sleutelperiodes
Jammer is wel dat een echte probleemstelling en daarmee ook een conclusie ontbreken. Daardoor poseert het boek zich niet erg sterk in de historiografische traditie van Stalin-literatuur en wordt uit de biografie ook niet expliciet duidelijk welke nieuwe inzichten dit boek over Stalin precies oplevert.
De structuur, opbouw, leesbaarheid en onderbouwing van Chlevnjoeks biografie zijn sterker. Het boek is opgebouwd uit zes sleutelperiodes, waarbij telkens zowel Stalins persoonlijkheid als zijn politiek-dictatoriale optreden gekarakteriseerd wordt. Chlevnjoek heeft, daarvoor verdient ook de vertaler een pluim, een prettige schrijfstijl en bouwt de spanning in het boek goed op. Hij annoteert consequent en is navolgbaar en controleerbaar.
Doodsbang voor Stalin
Medewerkers van Stalin waren doodsbang voor hun baas, vanwege de repressie, de constante dreiging van bestraffing en Stalins lichtgeraaktheid en grilligheid. Deze maakten het leven van de hoogste Sovjetleiders bijna net zo moeilijk als dat van de machteloze man of vrouw uit het ‘gewone volk’:
“Zijn ‘kameraden’ leefden en werkten onder hoogspanning. Een veteraan uit de diplomatieke dienst van de Sovjets liet de volgende herinnering na over minister van Buitenlandse Zaken Andrej Vysjinski, een van Stalins meest toegewijde en succesvolle medewerkers: ‘Vysjinski was doodsbang voor Stalin. Elke donderdag moest hij naar hem toe om hem bij te praten over de actuele ontwikkelingen. Naarmate de donderdag dichterbij kwam, werd Vysjinski steeds somberder en chagrijniger. (…) Maar op vrijdag, als het meestal allemaal weer achter de rug was, mocht hij het van zichzelf een dag of twee rustiger aan doen. Ervaren medewerkers wisten dat dit het moment was om hem gecompliceerde zaken of verzoeken van persoonlijke aard voor te leggen'” (181)
Anekdote over zoon Jakov
Stalin spaarde niemand in zijn omgeving, ook zijn eigen familieleden niet. Tijdens de Grote Terreur of Grote Zuivering (1934-1938) en daaropvolgend tijdens de Tweede Wereldoorlog (1939-1945) dunde zijn familiekring dan ook flink uit. Chlevnjoek:
“Tijdens de Grote Terreur begon Stalin zijn eigen familieleden te liquideren. Tussen eind 1937 en eind 1939 werden Aleksandr Svanidze, zijn vrouw en de echtgenoot van Anna Alliloejeva gearresteerd en doodgeschoten. Eind 1938 kon Pavel Alliloejev de druk schijnbaar niet meer aan en stierf ook hij. Met de resterende familieleden zocht Stalin geen contact meer.” (310)
De oorlog zorgde ervoor dat de familie verder inkrimpte. Stalins zoon Jakov werd al tijdens de eerste oorlogsdagen door de Duitsers gevangengenomen, waarna Stalin diens vrouw liet arresteren maar haar later weer vrijliet. Jakov zou in 1943 worden doodgeschoten ’toen hij het kampterrein probeerde te verlaten’. Een hardnekkige anekdote hierover luidt dat het lot van zijn zoon Stalin koud liet. Chlevnjoek acht dit verhaal echter onbewezen:
“Volgens sommige auteurs kreeg Stalin Jakov aangeboden in ruil voor bepaalde Duitse generaals (Paulus wordt het meest genoemd), maar sloeg hij het aanbod af. Voor deze bewering bestaat echter geen historisch bewijsmateriaal en het verhaal is ook moeilijk te geloven, omdat onduidelijk is wat Hitler en de zijnen tot die ruil zou kunnen hebben aangezet.” (310,311)
Beknopte biografie: Jozef Stalin (1878-1953) – Communistisch dictator
Boek: Stalin, de biografie – Oleg Chlevnjoek
