Leonie Brandt, de spionne die slimmer en gevaarlijker was dan Mata Hari

Het “spionagetype in optima forma”, zo werd Leonie Brandt door een collega van de naoorlogse Nederlandse inlichtingendienst omschreven. Ze was eigenzinnig, intelligent, creatief en vooral mysterieus. De vergelijking met Mata Hari dient zich al gauw aan, de Nederlandse spionne die in 1917 door een Frans vuurpeloton werd geëxecuteerd op beschuldiging van spionage. Filmmaakster Annette Apon noemt Leonie Brandt echter “zoveel slimmer en gevaarlijker” dan Mata Hari. Ze vertelt haar levensverhaal in de documentairefilm ‘Leonie – actrice en spionne’ die vanaf 20 februari draait in filmtheaters.

Leonie werd geboren als Gertrud Franziska Pütz in een klein Duits dorpje aan de Nederlandse grens. Haar vader was mijnwerker, maar ze fantaseerde erover dat ze het onwettige kind was van een baron. Gedurende de Eerste Wereldoorlog verrichtte ze smokkeltochten naar buurland Nederland. Tijdens een illegale grensoverschrijding werd ze betrapt door Duitse douaniers. Naar eigen zeggen werd ze toen gerekruteerd om voor de Duitsers inlichtingen te verzamelen over de grens. Na een mislukt huwelijk van enkele maanden verhuisde de jonge vrouw in 1925 naar Amsterdam, waar ze in de tijd tussen de wereldoorlogen werkte als toneelspeelster. Het begin van haar acteercarrière klinkt te mooi om waar te zijn. Zonder enige toneelopleiding mocht ze een zieke actrice vervangen. Hiervan had ze altijd al gedroomd. Op de planken voelde ze zich thuis, maar hoewel critici lovend waren, kwam het niet tot een grote doorbraak. Na in 1929 getrouwd te zijn met een rijke eigenaar van een bakkerij kreeg ze de Nederlandse nationaliteit.

Victoriahotel

In Amsterdam kwam Leonie vaak in het Victoriahotel, een plek die ook frequent bezocht werd door Duitse spionnen. Ze legde er haar oor te luister en voelde zich er, net als op het toneel, als een vis in het water. Nadat ze uit eigen beweging informatie had geleverd waarmee voorkomen werd dat een Nederlandse minister moest aftreden, werd ze gepolst door de Nederlandse inlichtingendienst om te gaan werken als agente. Gretig ging ze aan de slag, want dit werk was haar op het lijf geschreven. Ze was voor de oorlog zowel actief in Nederland als in het door de nazi’s overheerste Duitsland. Als dubbelspionne knoopte ze contacten aan met de Sicherheitsdienst, de inlichtingendienst van de Duitse SS. Ze werd door de Duitsers betrapt toen ze in opdracht van de Nederlanders een lijst wilde stelen met daarop de namen van informanten van de Gestapo in Nederland. Ze werd gevangen gezet, maar kwam in oktober 1940 vrij en keerde terug naar Nederland.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog fungeerde Leonie opnieuw als dubbelspionne. Via door haar geschreven hoorspelen zou belangrijke informatie overgebracht worden aan Londen. Een belangrijke contactpersoon van haar, de Duitse generaal Eduard Wagner, wilde via deze weg zijn steun aan de geallieerde zaak betuigen. Het complot werd ontdekt en Leonie werd opnieuw opgepakt door de Duitse geheime diensten. De Duitsers brachten haar in 1942 over naar concentratiekamp Ravensbrück. Daar beleefde ze een akelige tijd, maar ze overleefde. Na de oorlog teruggekeerd in Nederland hielp ze met het verhoren van Duitse oorlogsmisdadigers, waaronder Willy Lages, tijdens de bezetting chef van de SD en Sicherheitspolizei van de provincies Noord-Holland en Utrecht. Na een weinig glorieus en moeizaam naoorlogs bestaan overleed ze in 1978, waarbij ze veel geheimen mee in het graf nam. Eén van die geheimen heeft mogelijk betrekking op de raadselachtige Stadhoudersbrief, de brief die prins Bernhard in 1942 aan Hitler gestuurd zou hebben om zich aan te bieden als ‘stadhouder’ van Nederland.

Mysterieus

Er zijn geen bewegende beelden van Leonie Brandt, wel enkele foto’s. In haar film gebruikt regisseur Anette Apon een ‘collage’ van vooroorlogse speelfilmbeelden uit de rijke collectie van het Eye Filmmuseum. Als filmliefhebster zal haar hoofdpersonage een deel van deze films ooit gezien hebben, zo is daarbij mede de gedachte. Ook wordt er voorgelezen uit de ongepubliceerde memoires van de spionne en wordt er verteld over de gesprekken van de filmmaakster met Leonie’s zoon. Daarnaast wordt door de acteurs Cas Enklaar en Martijn van der Veen een gesprek uit 1995 nagespeeld. Deze conversatie vond plaats tussen de naoorlogse advocaat van het hoofdpersonage en een onderzoeker van het NIOD, Gerald Aalders, die in 2003 een boek over Leonie Brandt publiceerde (dat in december 2019 werd heruitgegeven door Just Publishers). Het combineren van de fraaie oude filmbeelden met de memoires en het nagespeelde gesprek zorgt voor een afwisselend en levendig geheel.

Leonie Brandt wordt in deze film geportretteerd als een mysterieus personage. Haar verhalen, bijvoorbeeld over een door haar gevoerd gesprek met Adolf Hitler, zijn soms moeilijk te geloven. De waarheid is soms echter spectaculairder dan wat je voor geloofwaardig houdt. Dat de spionne een spannend en meeslepend leven leidde, dat staat buiten kijf. In ‘Leonie – actrice en spionne’ wordt dat fascinerende verhaal op originele wijze gereconstrueerd, waarbij een mooie, inventieve middenweg is gevonden tussen een speelfilm en documentaire.

Boek: Leonie – Het intrigerende leven van een Nederlandse dubbelspionne