Loyalisten in het CDA tijdens het kabinet Van Agt I

Op 19 december 1977 trad het eerste kabinet-Van Agt aan. Het bestond uit bewindslieden van het CDA en de VVD en had slechts een meerderheid van twee zetels.

En zelfs dat was alleen op papier zo, want het CDA telde zes (later zeven) Kamerleden die veel liever met de PvdA zouden hebben geregeerd, zoals aanvankelijk ook de bedoeling was. Na een zeer lange formatie (tot 2017 het absolute record qua duur) besloot CDA-lijsttrekker Dries van Agt de steven te wenden naar de VVD van zijn vriend Hans Wiegel, met wie hij snel tot overeenstemming kwam.

Maar ondanks het feit dat de coalitiefracties volop wijzigingen mochten aanbrengen in het conceptregeerakkoord, bleef een aantal CDA’ers onoverkomelijke bezwaren koesteren. Ze beloofden ‘loyaal’ mee te werken aan het nieuwe kabinet, maar wel elk besluit op zijn eigen proporties te bekijken. Vandaar hun bijnaam.

ARP

De loyalisten waren, met één uitzondering, afkomstig van de ARP, een van de drie fusiepartijen waaruit het CDA bestond (de andere twee waren de KVP en het CHU). Onder hen bevond zich Willem Aantjes, de fractieleider. De loyalisten, hoewel tamelijk bescheiden in getal, hadden dus een machtspositie. Ze konden elk kabinetsbesluit tegenhouden en het kabinet op elk gewenst moment naar huis sturen.

Aantjes, een streng gereformeerde antirevolutionair, werd aanvankelijk tot de rechtervleugel van zijn partij gerekend, maar in de jaren zeventig schoof hij steeds meer naar links op. In 1975 hield hij tijdens het eerste gezamenlijke congres van de drie confessionele partijen zijn befaamde ‘Bergrede’, waarin hij betoogde dat het evangelie het richtsnoer van de christendemocratische politiek moest zijn.

Al vrij snel na het aantreden van het kabinet, in november 1978, raakte zijn reputatie ernstig beschadigd door een krantenbericht dat hij in de oorlog lid was geweest van de SS. Historicus Loe de Jong, destijds directeur van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie ( RIOD, sinds 1999 NIOD) gaf daarna in een live uitgezonden persconferentie te kennen dat Aantjes niet alleen bij de Waffen SS was geweest, maar ook bewaker van een kamp bij Assen. Mogelijk had hij tijdens die activiteiten het Nederlanderschap verloren.

Zware beschuldigingen

Aantjes besefte dat hij niet langer in functie kon blijven na deze zware beschuldigingen. Hij verliet onmiddellijk de Tweede Kamer. Later onderzoek toonde aan dat hij geen lid was geweest van de Waffen SS, maar van de Germaanse SS, een politiek minder verdachte organisatie. Bovendien had hij in het kamp bij Assen gevangen gezeten. De Jong bood daarop zijn excuses aan, maar toen was het voor Aantjes te laat. Staan bleef natuurlijk dat hij eerder geen duidelijkheid had geschapen over zijn oorlogsverleden.

Als fractievoorzitter werd Aantjes opgevolgd door Ruud Lubbers. Dat was bepaald geen loyalist, maar hij moest wel rekening houden met dat recalcitrante gezelschap en zorgen dat het binnenboord bleef. Aangenomen wordt dat hij in deze periode het ondoorgrondelijke taalgebruik heeft ontwikkeld, dat hem later als premier zo zeer behulpzaam was.

De groep loyalisten – in feite maar zeven Kamerleden, maar het begrip werd ook wel gebruikt voor iedereen die kritisch stond ten opzichte van het kabinet-Van Agt – lag vooral dwars als het ging om inkomensbeleid, buitenlands beleid en defensie. Zo moest het kabinet ingewikkelde compromissen bedenken over het NAVO-besluit tot plaatsing van langeafstandsraketten in West-Europa.

Moties

Maar hoewel de loyalisten regelmatig meestemden met moties van de oppositie, slaagden het CDA en de VVD er toch in de eindstreep te halen. Op 11 september 1981 – het einde van zijn termijn – trad het kabinet-Van Agt af.

Van de loyalisten werd nadien weinig opmerkelijks meer vernomen, met uitzondering van het opstandige duo Jan Nico Scholten en Stef Dijkman (de enige KVP’er in het gezelschap). Beiden vormden later enige tijd een eigen fractie. Later trad Scholten toe tot de PvdA, terwijl Dijkman zich verkiesbaar stelde namens de PPR.