Luilak! Ontstaan in Rampjaar 1672?

Het scheldwoord luilak is misschien wel afkomstig van de slapende Piet Lak. Deze Lak was de nachtwacht van het Amsterdamse stadhuis, het tegenwoordige Paleis op de Dam. Terwijl de Fransen in 1672 op Amsterdam af kwamen, had ‘luie’ Lak – zo gaat althans een volksverhaal – zijn oogjes toe en verzuimde hij om de stadstroepen te waarschuwen voor het naderende onheil.

Rampjaar 1672

Tijdens het Rampjaar 1672 vielen buitenlandse vijanden de Republiek van meerdere kanten aan: de Fransen (onder leiding van Lodewijk XIV), Engelsen en de bisschoppen van Münster en Keulen. Op 12 juni trokken de Franse legers bij Lobith de grens over en op 23 juni viel de stad Utrecht. Hiermee waren de Fransen de hoofdstad Amsterdam tot op 35 kilometer genaderd. De Hollandse Waterlinie redde Amsterdam aanvankelijk, maar in de winter van 1677 dreigde het mis te gaan. De Fransen wilden oprukken naar Amsterdam. Gelukkig trad de dooi net op tijd in, zodat de Franse troepen niet over het water naar de hoofdstad konden trekken.

In deze penibele toestand zou een zekere nachtwacht Piet Lak in slaap zijn gevallen, terwijl hij de troepen had moeten waarschuwen voor dreigend of naderend gevaar. Omdat hij in slaap gevallen was, noemde men hem ‘luie Lak’, wat later luilak is geworden. Deze vermoedens worden bevestigd in het gepubliceerde kluchtspel “De besteedster van meisjes en minnemoers, of: School voor de dienstmeiden” van Jacob de Rijk uit 1728, waarin de combinatie ‘luie lak’ meermalen voorkwam.

Luilakmarkt

In Haarlem kent men nog altijd de Luilakmarkt, een jaarlijks terugkerend fenomeen. Tijdens deze markt, een typisch Haarlems gebruik, worden er ’s nachts bloemen verkocht. Ook maakt men – met het verhaal van Piet ‘luie’ Lak in het achterhoofd – veel herrie, zodat iedereen goed wakker blijft. De Luilak symboliseert hierbij tevens een winterdemon die uitgedreven moet worden. In de nacht wordt er veel belletje getrokken. Ook bekladden de Haarlemmers auto’s met zeep of kaarsvet.

De etymologie van het woord ‘luilak’ is overigens niet helemaal zeker. Maar opmerkelijk is wel dat het woord – in verscheidene spellingvariaties – pas in de laatste decennia van de zeventiende eeuw opduikt in de Nederlandse taal. Een extra aanwijzing dat het verhaal over Piet Lak wel eens zou kunnen kloppen. Tegelijk zou ‘luilak’ afgeleid kunnen zijn van ‘luizak’, dat al in 1635 in het Nederlandse taalgebied voorkwam.

Overzicht van historische uitdrukkingen en gezegden
Boek: De mooiste uitspraken van onze ouders en grootouders