Michail Gorbatsjov – Voormalig leider van de Sovjet-Unie

Michail Gorbatsjov was de laatste secretaris-generaal van de communistische partij van de Sovjet-Unie (CPSU) en de eerste en enige president van het land. Zijn ambtstermijn liep van 1985 tot 1991. Gorbatsjov werd onder meer bekend doordat hij democratische hervormingen steunde en een beleid voerde van glasnost (openheid / ruchtbaarheid) en perestrojka (herstructurering).

Michail Sergejevitsj Gorbatsjov werd op 2 maart 1931 geboren in een boerengezin in het dorp Stavropol, ten noorden van de Kaukasus. Op jonge leeftijd trad hij, zoals zoveel leeftijdgenoten, toe tot de Komsomol, een grote communistische jongerenorganisatie in de Sovjet-Unie. Binnen deze organisatie viel Gorbatsjov al snel op en mede dankzij zijn contacten daar, kon hij in 1950 beginnen aan een studie rechten in Moskou. Twee jaar later werd hij ook lid van de Communistische Partij. Na zijn studie keerde Gorbatsjov terug naar Stavropol waar hij verschillende posities bekleedde binnen de Komsomol en de partij. Al snel viel hij op bij communistische kopstukken die geregeld vakanties doorbrachten aan de Zwarte Zee, niet ver van Stavropol.

De ster van Gorbatsjov bleef hierna rijzen. In 1971 werd hij secretaris-generaal van de partij-afdeling in Stavropol. En zeven jaar later haalde partij-kopstuk Joeri Andropov hem naar Moskou, waar Gorbatsjov een baan kreeg op een landbouw-afdeling. In 1979 trad Gorbatsjov vervolgens toe tot het Politbureau, het hoogste machtsorgaan van de Sovjet-Unie. Gezien de leeftijd van Gorbatsjov was dit vrij bijzonder. Zijn collega’s waren allemaal een stuk ouder.

In de jaren 1983-84 was Gorbatsjov de rechterhand van Andropov, die inmiddels secretaris-generaal van de CPSU was geworden. Na diens overlijden trad Konstantin Tsjernenko aan als nieuwe Sovjet-leider. Gorbatsjov bleef in deze periode een van de meest actieve en zichtbare leden van het Politbureau waardoor zijn naam begin jaren tachtig steeds vaker werd genoemd als opvolger van Tsjernenko, die bij zijn aantreden al ernstig ziek was. Toen Tsjernenko in 1985 overleed, wees het Politbureau Gorbatsjov een dag later, op 11 maart 1985, inderdaad aan als diens opvolger. De 54-jarige Rus was nu de nieuwe leider van de Sovjet-Unie.

Aan het roer

Als secretaris-generaal van het Politbureau probeerde Gorbatsjov eerst zijn machtspositie te verstevigen door geestverwanten neer te zetten op belangrijke posities in de partij. Als dank voor diens steun bij zijn verkiezing bevorderde hij buitenlandminister Andrej Gromyko bijvoorbeeld tot voorzitter van het Presidium van de Opperste Sovjet van de Sovjet-Unie. Onder de nieuwkomers in het Politbureau bevond zich ook Boris Jeltsin, die later de eerste president van de Russische Federatie zou worden en met wie Gorbatsjov nog veel te stellen zou krijgen.

Toen Gorbatsjov stevig in het zadel zat, probeerde hij beleid te ontwikkelen om de Sovjet-economie uit het slop te trekken. Die economie was gedurende het bewind van Sovjet-leider Leonid Brezjnev vanaf eind jaren zeventig steeds meer gestagneerd. Gorbatsjov probeerde de bureaucratische processen die groei in de weg stonden te vereenvoudigen en riep op tot snelle technologische modernisering en verhoogde arbeidsproductiviteit.

De uitdagingen voor Gorbatsjov waren groot. De Sovjet-Unie stond er slecht voor. Het land was verwikkeld in een slepend conflict in Afghanistan. Daarnaast was het door de Verenigde Staten voorbijgestreefd als grootste militaire wereldmacht en het werd steeds moeilijker om de wapenwedloop te bekostigen. Ook had het land grote moeite de Verenigde Staten op het gebied van de ruimtevaart bij te benen. De inkomensgroei was verder flink afgenomen en het land kampte met allerlei tekorten. De nieuwe Sovjet-leider was ervan overtuigd dat er drastisch ingegrepen moest worden. Tegenover de Georgische partijleider Edoeard Sjevardnadze had hij zich hier in 1984 al in niet mis te verstane bewoordingen over uitgelaten:

“Het hele systeem is verrot. Het moet worden veranderd.”

Perestrojka

Op zoek naar een kentering besloot Gorbatsjov tot een aantal forse maatregelen. Onder het motto van perestrojka (hervorming) en glasnost (openheid of ruchtbaarheid) probeerde hij de vastgelopen Sovjet-Unie een andere koers te laten varen en zijn land economisch vooruit te helpen. Gorbatsjov meende dat een meer open samenleving cruciaal was. De gedachte was dat de economie ervan zou profiteren als burgers meer vrijheid kregen om mee te denken en doen. In zijn boek Perestrojka – Over de herstructurering en het nieuwe denken omschreef Gorbatsjov de hervormingen als een revolutie, die wel van bovenaf werd opgelegd maar tegelijkertijd nooit kon slagen als niet alle lagen van de bevolking er een verbetering van de situatie in zagen. Meer socialisme betekende volgens de Sovjet-leider ook méér democratie. De Sovjet-leider schreef hierover:

“Perestrojka is een woord met vele betekenissen. Maar als we van de vele mogelijke synoniemen de belangrijkste moeten kiezen, die de essentie ervan het meest nauwkeurig weergeeft, kunnen we het als volgt uitdrukken: perestrojka is een revolutie. Een beslissende versnelling van de sociaaleconomische en culturele ontwikkeling van de Sovjet-maatschappij, die radicale veranderingen met zich meebrengt op de weg naar een kwalitatief nieuwe staat, is ongetwijfeld een revolutionaire taak.”

Gorbatsjov probeerde ook de communistische partij te hervormen. In het kader van glasnost moest er bijvoorbeeld meer (pers)vrijheid komen. Daarnaast wilde Gorbatsjov dat zijn partij transparanter ging communiceren. Voor kritiek op wantoestanden moest meer ruimte zijn en ook wilde de Sovjet-leider dat fouten uit het verleden gewoon benoemd werden. Met deze nieuwe glasnost-politiek wilde de Sovjet-leider “vrije Russische mannen en vrouwen” winnen voor de perestrojka. Daarnaast verstevigde dit beleid de positie van Gorbatsjov, doordat veel van zijn tegenstanders als functionaris onder Brezjnev hadden gediend en nu dus openlijk bekritiseerd konden worden. Maar ook andere leiders werden openlijk bekritiseerd. Zo bleef er bijvoorbeeld weinig over van het imago van Jozef Stalin.

Een ander onderdeel van de glasnost was de vrijlating van politieke gevangenen. Zo werd er bijvoorbeeld een einde gemaakt een het huisarrest en de verbanning van de beroemde atoomgeleerde Andrej Sacharov. Verder versoepelde Gorbatsjov de censuur en kwam er meer ruimte voor de media om onafhankelijk te opereren. Deze openheid had echter ook een keerzijde. Raymond Detrez schrijft hierover in zijn bekende boek Rusland. Een geschiedenis:

“Uiteindelijk leidde de glasnost tot een golf van kritiek en onthullingen, waardoor het communistische systeem onherstelbaar gecompromitteerd werd. Dat was zeker niet de bedoeling geweest van Gorbatsjov.”

De plotselinge openheid zorgde voor veel onrust in de samenleving . Gennadi Gerasimov, de vroegere woordvoerder van het Sovjetministerie van Buitenlandse Zaken, zei daarover later:

‘Het was de glasnost die de Sovjet-Unie de das omdeed. De mensen openden hun ogen en zagen in wat voor land zij leefden.’

Voor 1986 was er overigens niet nog niet zo heel veel te merken van de nieuwe politiek van de openheid. De kernramp in Tsjernobyl bracht de zaak echter in een stroomversnelling. Na enkele dagen stilte, besloot Moskou relatief open te communiceren over de ramp en de wereld te informeren over wat zich in Oekraïne had voltrokken.

Democratisering en Koude Oorlog

Ook van de democratisering maakte Gorbatsjov ernst. In 1989 organiseerde hij relatief vrij verkiezingen. Een jaar eerder had de Communistische Partij tijdens een conferentie bekendgemaakt af te zien van haar grondwettelijke vastgelegde leidende rol in de samenleving. En in 1990 gaf Gorbatsjov officieel gevolg aan het besluit door de grondwet inderdaad aan te passen. Concreet betekende dit dat ook andere partijen een rol konden gaan spelen. Detrez:

“Zo werd de weg vrijgemaakt voor de scheiding van partij en staat, waardoor de Sovjet-Unie ophield een totalitaire staat te zijn.”

De Koude Oorlog kwam in deze periode ook tot een einde. Gorbatsjov was ervan overtuigd dat het geen zin had de wapenwedloop met de Verenigde Staten voort te zetten en zei in 1985 na een ontmoeting met de Amerikaanse president Ronald Reagan in Genève dat een kernoorlog door geen enkel land mocht worden gevoerd en bovendien door niemand te winnen was. De twee wereldleiders verklaarden bovendien geen van beiden naar militaire superioriteit te streven en besloten de ontwapeningsbesprekingen te intensiveren.

De Sovjet-leider zocht in deze periode toenadering tot het Westen, trok zijn troepen uit terug uit Afghanistan en maakte een einde aan de zogeheten Brezjnevdoctrine, die bepaalde dat de Sovjet-Unie gemachtigd was in te grijpen in andere socialistische landen als de situatie daar om vroeg. Voortaan gold de zogeheten Sinatra-doctrine. Een zinspeling op de populaire Sinatra-vertolking van het lied My Way. Landen in het Oostblok mochten voortaan zelf bepalen welke weg ze gingen.

Gorbatsjov speelde verder een belangrijke rol bij de val van de Berlijnse muur in 1989 en legde zich korte tijd daarna neer bij Duitse hereniging.

Nobelprijs en kritiek

Voor zijn rol in het proces dat leidde tot het beëindigen van de Koude Oorlog ontving de Sovjet-leider, die na het winnen van de verkiezingen inmiddels president was geworden, in 1990 de Nobelprijs voor de Vrede. In het buitenland was Gorbatsjov sowieso zeer populair. In eigen land lag dat anders. Hoewel het wat beter ging met de economie profiteerden veel gewone burgers daar nauwelijks van. Critici meenden verder dat Gorbatsjov helemaal niet ver genoeg ging met zijn nieuwe politiek van openheid en herstructurering. Ook was er veel kritiek op de buitenlandpolitiek van Gorbatsjov. Velen meenden dat de Sovjet-Unie gecapituleerd had voor het westen, namen hem de ineenstorting van het Oostblok kwalijk en waren van mening dat Gorbatsjov de status als wereldmacht had verkwanseld. De macht van de communistische partij nam in deze periode zienderogen af en onderwijl flakkerde het nationalisme in verschillende deelrepublieken van de Unie steeds verder op. Tot onvrede van zijn tegenstanders verleende Gorbatsjov veel van deze republieken bovendien steeds meer zelfstandigheid.

In 1991 was de positie van Gorbatsjov en de communistische partij dusdanig verzwakt dat gevreesd werd voor een staatsgreep. Een groep conservatieve communisten, generaals en KGB’ers besloot toen inderdaad in te grijpen. Terwijl de Sovjet-leider op de Krim vakantie vierde, maakten de coupplegers namens een snel opgericht Staatscomité bekend dat Gorbatsjov wegens ziekte geen president meer kon zijn. Deze putsch werd in het land met weinig enthousiasme ontvangen. Duizenden burgers omsingelden het Russische parlementsgebouw waar de coupplegers tanks hadden opgesteld. Boris Jeltsin, een machtig criticus van Gorbatsjov die eerder demonstratief uit de Communistische Partij was gestapt en inmiddels een leidende positie had binnen de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek (RSFSR), beklom toen één van de tanks en sprak de demonstranten toe terwijl zijn assistenten achter hem een wit-blauw-rode vlag omhoog hielden, de kleur van de Russische republiek van 1917. In zijn toespraak veroordeelde Jeltsin de coup en eiste hij de terugkeer van de onder huisarrest geplaatste Gorbatsjov. Hierna werd al snel duidelijk dat de coup volledig was mislukt. Gorbatsjov keerde inderdaad terug als president, maar was vanaf dat moment aangeschoten wild.

Russische Federatie

De putsch was dan mislukt, hij luidde wel het definitieve einde in van de Sovjet-Unie. Gorbatsjov mocht nog even president blijven, maar Jeltsin had geen boodschap meer aan hem. En de communistische partij had voor hem al helemaal afgedaan. In Rusland liet Jeltsin de partij ontbinden en al haar kantoren verzegelen. Ook in andere republieken van de Sovjet-Unie werden al snel maatregelen genomen tegen de communisten. Eén voor één riepen de republieken bovendien de onafhankelijkheid uit.

Eind 1991 riep de RSFSR zich uit tot de wettige opvolger van de Sovjet-Unie. Dat juist de Russische republiek zich die status toe-eigende was niet zo verwonderlijk. Al in de jaren dertig had Stalin de Russen vaak de ‘opperste Sovjet-natie’ genoemd en in de jaren na de oorlog namen ze die status definitief aan. Gorbatsjov deed nog een tevergeefse poging het besluit van de RSFSR te blokkeren. Zijn rol was echter definitief uitgespeeld. Ook mondiaal. Op 23 december 1991 erkende de Europese Unie de RSFSR bijvoorbeeld als legitieme opvolger van de Sovjet-Unie, die in daarmee in feite dus ophield te bestaan. Op eerste kerstdag diende Gorbatsjov voor de boeken nog zijn ontslag in. Een dag later kreeg de RSFSR een nieuwe naam: ‘Russische Federatie’.

Latere jaren

In de jaren hierna bleef Gorbatsjov maatschappelijk actief. In 1996 deed hij nog mee aan de Russische presidentsverkiezingen. Dit werd geen succes. De voormalig Sovjet-leider kreeg minder dan één procent van de stemmen. Gorbatsjov trad hierna soms nog op als spreker en nam zitting in verschillende denktanks. In 2008 maakte hij bekend samen met miljonair Aleksandr Lebedev een nieuwe partij op te richten. Het bleef echter bij die aankondiging.

Michail Gorbatsjov overleed op 30 augustus 2022 na een lang ziekbed in een ziekenhuis in Moskou. Hij werd 91 jaar oud.

Boek: Gorbatsjov. Zijn leven en tijdperk

Bronnen ▼