Moederschap in de Middeleeuwen

Opvoeding

Zeker is dat van moeders niet verwacht werd dat ze hun kinderen intellectueel vormden, want moeders werden geassocieerd met affectie, liefde en zorg en geen loodzware ernst, die was aan de vaders voorbehouden. Vereiste de opvoeding van de moeder dat ze haar kinderen strafte of beloonde al naargelang hun gedrag?

Ook hier weer is de documentatie schaars. Er is meer sprake van straffen dan van belonen, wellicht vanwege het geloof dat lijden het geheugen scherpt of, in de woorden van Thomas van Aquino, in zijn verhandeling over de noodzaak om de jeugd op te voeden:

‘En verder, aangezien de hartstochten het oordeelsvermogen kunnen aantasten, hebben zij niet alleen lering maar ook bestraffing nodig.’

Maar tegelijk met de idee dat de instructie van kinderen noodzakelijk gepaard ging met bestraffing, nam men voetstoots aan dat moeders geen van beide deden, of tenminste, zo dachten sommige auteurs erover, bijvoorbeeld de Valenciaanse dichter Ausiàs March (1400-1459), die het zo verwoordde:

Er wordt verwezen naar straffen of standjes voor de kinderen, terwijl er nauwelijks gesproken wordt van loftuitingen of cadeautjes. Speelgoed, bijvoorbeeld, was er niet zoveel, of alleen voor kinderen uit rijkere gezinnen, terwijl we van afbeeldingen en soms van documenten weten dat het bestond. Op sommige schilderijen staan hobbelpaarden en bolderkarretjes, molentjes of de typische vogeltjes die zo vaak voorkomen in de afbeeldingen van het Kindje Jezus en Zijn moeder. De overgrote meerderheid van de kinderen in de Middeleeuwen kon niet van speelgoed profiteren, vooral niet van geavanceerd speelgoed, maar er zijn wel enkele gegevens overgeleverd van speeltjes die de kinderen van koninklijke families cadeau kregen. In 1352, toen prins Juan van Aragón, zoon van Pedro IV en Eleonora van Sicilië, twee jaar oud was, ontving hij van de raad van Huesca een beschilderd houten paard met zadel, hoofdstel en tuig, en van de raad van Zaragoza een paar groengeschilderde stelten, versierd met koninklijke familiewapens.

De meisjes speelden met poppen en miniatuur-keukengerei. De Katholieke Koningen bestelden poppenkleertjes bij een kleermaker in Valencia als cadeau voor de prinsesjes die in Barcelona op hen wachtten. Die poppen waren andere koek dan de huisgemaakte lappenpoppen, opgevuld met stro, voor de meisjes uit de armere gezinnen. Welgestelde moeders gaven hun dochters dure cadeaus, zoals complete speelserviezen. In Victor Gays Glossaire archéologique du Moyen Âge et de la Renaissance (‘Archeologisch glossarium van de middeleeuwen en de renaissance’) staat bij de term écuelle (‘kom’ of ‘schaal’) de bestelling die in 1376 werd geplaatst bij een goudsmid in Vlaanderen, die ze moest vervaardigen, samen met zilveren borden, ‘in opdracht van mevrouw als speelgoed voor de twee jaar oude mademoiselle Marguerite’. Dat miniatuur-keukengerei werd ook wel gemaakt van klei of aardewerk en is op velerlei plaatsen teruggevonden; van archeologische opgravingen uit de tijd van de Nasriden tot in de bodem bij het kasteel van Straatsburg.

Over straffe maatregelen tegen kinderen is voldoende bekend. Van moeders die de zweep hanteren wordt geen melding gemaakt, maar wel zijn er gevallen van wreedheid tegen kinderen, soms zelfs wanneer ze niets kwaads hadden gedaan. Die strenge maatregelen kwamen voort uit het idee dat pijn hielp om iets een leven lang niet meer te vergeten. Dit gebeurde in Segovia in 1480, na een oproer van de bevolking:

De Katholieke Koningen reageerden streng, en in een openbare zitting, waarbij de volwassenen zich publiekelijk schuldig verklaarden, kregen de kinderen klappen, opdat ze nooit zouden vergeten wat er kon gebeuren als ze later, wanneer ze groot waren, in opstand kwamen tegen het koninklijk gezag.

Hoewel moeders, zoals we hebben gezien, hun dochters soms tegenwerkten als ze zich intellectueel wilden ontwikkelen, gaven sommige adellijke dames in Italië, vooral in de vijftiende eeuw, het goede voorbeeld door de traditie in ere te houden dat zij verantwoordelijk waren voor de opvoeding van hun dochters. Sommigen van hen leerden hun dochters al op zeer jonge leeftijd lezen, al vanaf dat ze drie waren. Een anekdote over Isabella d’Este, markiezin van Mantua en belangrijke kunstmecenas, toont dit aan. Toen Isabella vier was, schreef ze een brief aan haar vader, Ercole d’Este, waarin ze hem vertelde dat haar moeder haar ‘als een jong hondje’ had geslagen, omdat ze niet oplette tijdens de lessen. Over hun zonen hadden ze echter minder te zeggen, want die werden door hun vaders opgevoed in de kunst van het jagen en oorlog voeren, en niet te vergeten in intellectuele, administratieve en economische vaardigheden.

Verschillende voorbeelden laten zien dat er onder de adellijke vrouwen in Italië moeders waren die tegen de stroom van de tijd ingingen en zelf de opvoeding van hun dochters ter hand namen. Sommigen deden dat direct, anderen niet, hoewel ze een hoge mate van betrokkenheid aan de dag legden. Welbekend is het geval van koningin Isabella I van Castilië, die Beatriz Galindo, bijgenaamd la Latina, als opvoedster van haar dochters aanstelde. Prinsessen werden in die tijd altijd naar het koninkrijk van hun toekomstige echtgenoot gestuurd om daar te worden opgevoed, maar de Katholieke Koningen deden dat niet.

Een goed voorbeeld is Catharina, hun jongste dochter, die later echtgenote van Hendrik VIII van Engeland werd. Op vierjarige leeftijd verloofde ze zich met Arthur, Prins van Wales, maar ze verhuisde pas op haar zeventiende naar Engeland. Toen Arthur vroegtijdig stierf, trad ze met Hendrik in het huwelijk. Van jongs af aan was ze onderwezen in allerlei vakken: ze leerde Spaans en Latijn spreken, lezen en schrijven, en mondeling communiceren in het Frans en Grieks. Verder bestond haar opleiding uit de studie van filosofie, geschiedenis, literatuur, burgerlijk en kerkelijk recht en theologie. Maar ook leerde ze huishoudelijke taken die typisch waren voor de vrouwen van haar tijd, zoals koken, borduren, naaien en spinnen, en daarnaast kreeg ze lessen in artistieke vaardigheden, zoals muziek, dansen en tekenen. Kortom, een uitmuntende training, een koningin waardig.