Nederlandse zoeaven in dienst van de paus

Het West-Brabantse plaatsje Oudenbosch is een bijzondere plek. Wie door de akkers aan komt fietsen ziet van verre een enorme kerkkoepel glinsteren. Het is de witte basiliek van de Heiligen Agatha en Barbara. De basiliek is een kleine versie van de Sint Pieter in Rome en zou een grote stad niet misstaan. Ze werd gebouwd ter ere van de Nederlandse zoeaven die tussen 1866 en 1870 vochten ter verdediging van de Pauselijke Staat in Italië.

Wat is een zoeaaf of zouaaf? Het is een negentiende-eeuws type soldaat dat vooral populair was in het Franse leger. De zoeaaf was een infanterist die herkenbaar was aan zijn kleurige uniform met pofbroek. De kleding was gebaseerd op de kledij van de Kabyliërs in Algerije. Ook het pauselijke leger had een regiment zoeaven. En in de jaren zestig van de negentiende eeuw dienden daar meer dan 3000 katholieke Nederlandse jongens in.

Risorgimento

In voorgaande eeuwen beperkte de wereldlijke macht van de paus zich niet tot Vaticaanstad. De kerkvorst was ook wereldlijk vorst van een eigen koninkrijk in het midden van Italië. Net als Duitsland was Italië oorspronkelijk een lappendeken van (semi-)zelfstandige staatjes. In de negentiende eeuw kwam er een Italiaanse eenheidsbeweging opgang, ‘il risorgimento’, die uiteindelijk leidde tot de huidige staat Italië.

In 1852 werd Camillo Benso di Cavour (1810-1861) premier van het koninkrijk Sardinië. Dat omvatte ook een groot stuk van West-Italië waaronder Piemonte. Onder hoede van koning Victor Emmanuel II (1820-1878) lokte de liberaal met steun van de Franse dictator Napoleon III in 1858 een oorlog uit met het Habsburgse Rijk. Dat beheerste grote delen van Noord-Italië. Al snel sloot een groot aantal door Oostenrijk bezette staten zich aan bij het koninkrijk Sardinië.

Roodhemden

Een andere hoofdrolspeler in de Italiaanse eenwording was Giuseppe Garibaldi, een ex-marineofficier uit Piemonte die nationalistisch revolutionair en guerrillero was geworden. In 1860 begon hij met een vrijwilligerslegertje van circa duizend man de zogenaamde ‘spedizione dei Mille’, de expeditie van de Duizend. De mannen droegen rode hemden en kwamen dus bekend te staan als de Roodhemden. Garibaldi wist na een invasie van Sicilië het koninkrijk Napels verrassend te veroveren op het huis Bourbon. Vervolgens droeg hij het over aan Victor Emmanuel II.

De Pauselijke of Kerkelijke Staat werd zo ingesloten door wat nu het koninkrijk Italië heette. Alleen de Franse troepenmacht van Napoleon III voorkwam dat de staat werd veroverd. Maar zij voorkwam niet dat Garibaldi flinke stukken van de Pauselijke Staat afsnoepte, terwijl paus Pius IX tandenknarsend toekeek.

Vrijwilligers

Het pauselijke leger werd niet in staat geacht de Kerkelijke Staat alleen tegen de Garibaldisten te verdedigen. Daarom deed paus Pius IX in 1866 een beroep op zijn gelovigen. Er kwam een bescheiden toestroom van fanatieke katholieke jongemannen naar Rome op gang. Je zou denken dat ze vooral uit traditionele rooms-katholieke landen zouden komen. Maar vreemd genoeg werd Nederland veruit de grootste leverancier van pauselijke zoeaven.

Maar liefst 3181 Nederlanders trokken tussen 1866 en 1870 naar Italië om daar te strijden. Frankrijk en België leverden respectievelijk 2950 en 1650 man. Veel Nederlanders waren niet afkomstig uit de zuidelijke provincies. Ze kwamen vooral uit de protestantse delen van ons land, waar katholieken zich nog een soort tweederangs burgers voelden.

De held van Lutjebroek

Ook binnen de Pauselijke Staat rommelde het. Hij werd niet bijster goed bestuurd en gold als achterlijk en onveilig. De bevolking van Rome en omgeving begon opstandig te worden. Garibaldi besloot dat de tijd rijp was voor de verovering van het laatste onafhankelijke stukje Italië. Op 3 oktober 1867 nam hij ten noorden van Rome het plaatsje Bagnoregio in. De pauselijke bevelhebber, generaal Kanzler, besloot het weer te heroveren. Hoewel in de minderheid wisten de zoeaven dat voor elkaar te krijgen. Daarbij sneuvelde ook de eerste Nederlander.

Deze eerste overwinning smaakte naar meer en de zoeaven begonnen andere posities van de Roodhemden aan te vallen. Ten noordoosten van Rome lag het op een steile rots gelegen vestingplaatsje Montelibretti. Daar vielen zo’n honderd zoeaven het duizend man sterke Garibaldistische garnizoen aan. Het stond onder bevel van Garibaldi’s zoon Menotti Garibaldi.

De zoeaven wisten opnieuw een overwinning te boeken op een getalsmatig veel sterkere vijand. Dit keer sneuvelden er acht Nederlanders. Een van hen, Pieter Jong uit Lutjebroek, zou in katholieke kringen onsterfelijk worden als de ‘held van Lutjebroek’. De boomlange Hollander zou met de kolf van zijn geweer veertien Roodhemden hebben gedood, voordat zij hem neerstaken.

Slag bij Mentana

Eind oktober marcheerde Garibaldi met 15.000 nationalisten op naar Rome om de Italiaanse eenheidsstrijd te voltooien. De paus kon op dat moment alleen drieduizend zoeaven, waarvan een derde Nederlanders, tegenover hem stellen en tweeduizend Franse militairen ter ondersteuning. Op 3 november troffen de legers elkaar in de slag bij Mentana. De Garibaldisten hadden opnieuw de gunstigste uitgangspositie. Ze probeerden de pauselijke troepen in de tang te nemen, maar de zwaar en modern bewapende Franse troepen wisten dat te voorkomen. Aan de pauselijke kant sneuvelden 23 zoeaven, waarvan dertien Nederlands.

De overwinning leidde tot een nieuwe vloedgolf van enthousiaste vrijwilligers. Vooral de in het oog springende rol van de Nederlanders verleidde andere landgenoten om ook als vrijwilliger naar Rome te gaan. De reis begon in Oudenbosch. Daar in het Instituut Saint Louis werden de mannen verzameld, alvorens ze per stoomtrein naar Marseille gingen om daar met de boot naar de Kerkelijke Staat te gaan.

Veteranen

De jaren volgend op de slag bij Mentana waren veel rustiger. Victor Emmanuel was de Garibaldisten als een bedreiging gaan zien en had ze ontwapend. Op 19 juli 1870 brak echter de Frans-Pruisische oorlog uit; het slotstuk van de Duitse eenwording. Napoleon III riep daarop zijn troepen uit de Pauselijke Staat terug. Toen hij werd verslagen, was het definitief afgelopen met de Franse militaire steun voor Pius IX. Victor Emmanuel greep zijn kans.

Op 12 september 1870 trok het Italiaanse leger ongehinderd de Pauselijke Staat in en belegerde Rome. De paus kon er weinig tegenin brengen. Nadat een van de stadspoorten bezweek, gaf de paus zich over, ondanks het verzet van de zoeaven. Daarna was het direct over met het pauselijke vrijwilligerslegioen. De mannen kregen vrije aftocht en vertrokken naar huis. Terug in Nederland stichtten ze veteranenclubs en binnen katholieke kringen werden zij geëerd. Omdat ze militaire dienst hadden genomen bij een vreemde mogendheid, waren ze wel hun staatsburgerschap kwijtgeraakt. Maar in de negentiende eeuw had dat toch weinig praktische gevolgen.

Nederlands Zouavenmuseum

Voor wie meer van deze vreemde geschiedenis wil weten, is er het Nederlands Zouavenmuseum in Oudenbosch. Het is een klein, bescheiden museum met drie kamers die zijn ingericht met uniformen, medailles, foto’s en persoonlijke bezittingen van de Nederlandse zoeaven. Ook staat er het door de architect Pierre Cuypers ontworpen Mentanavaandel ter nagedachtenis aan de slag.

Boek: Martelaren voor de paus – Koen de Groot
Boek: Nederlanders in de heilige oorlog – Zoeaven, Brigadisten en Jihadisten

Het Zouavenmuseum is te bezoeken van 14.00 tot 17.00 uur op de volgende dagen: mei t/m september: dinsdag, woensdag, donderdag en de eerste en derde zondag van de maand. Overige maanden: iedere dinsdag en de eerste en derde zondag van de maand. Zie voor meer informatie www.zouavenmuseum.nl