Oost-Indisch doof zijn – Herkomst van de uitdrukking

De uitdrukking Oost-Indisch doof zijn betekent dat je doet alsof je iets niet hebt gehoord. Wat heeft dit gezegde met het voormalige Nederlands-Indië van doen?

Het gezegde ‘Oost-Indisch doof zijn’ bestaat sinds de negentiende eeuw in de Nederlandse taal. De eerste vermelding op Delpher staat in de Arnhemsche Courant van 25 juni 1835. In de zeventiende eeuw was er overigens een ander gezegde gangbaar, maar zonder het adjectief ‘Oost-Indisch’: ‘den doove maken’ of ‘den doove spelen’. Deze uitdrukking betekende hetzelfde als Oost-Indische doof zijn maar is later verdwenen.

Het is onomstreden dat ‘Oost-Indisch doof zijn’ gerelateerd is aan de voormalige Nederlandse kolonie in de Oost. Maar over de precieze herkomst van de uitdrukking doen meerdere theorieën, in totaal drie, de ronde.

Te warm om te gaan werken

Volgens Van Dales Groot Uitdrukkingenwoordenboek (2006) komt de uitdrukking Oost-Indisch doof zijn uit de negentiende eeuw en hangt de herkomst samen met het feit dat het in Nederlands-Indië erg warm was. De Indische bevolking vond het vaak té warm om te werken en deed dan alsof ze de opdrachten van hun Nederlandse bazen niet goed hoorden.

Van Dale verwijst hierbij naar de taalkundige P.J. Harrebomée, die in het Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal (1858-1862) stelde dat dit spreekwoord mensen aanduidt…

…bij wie eene vermaning, een verzoek of een bevel op hunnen onwil afstuit: zij kunnen wel, maar willen niet hooren. Dat vindt de meeste toepassing onder dienstboden, en hoe grooter hun getal is, des te erger. Die hebbelijkheid is wel het meest op de Oost-Indiërs toepasselijk, daar hun, door de heete luchtsgesteldheid, eene natuurlijke traagheid eigen is.

Indische vorsten speelden een spelletje

Andere verklaarders wijzen op Indische vorsten als herkomst van Oost-Indisch doof zijn. Zij hadden een hekel aan de Nederlandse overheersers en deden daarom regelmatig alsof ze opdrachten niet begrepen. Ze hielden zich Oost-Indisch doof en wisten zo vaak uitstel te krijgen voor klussen waar ze geen zin in hadden.

De test van Nederlandse zeelieden

In de periodiek De Navorscher: een middel tot gedachtenwisseling en letterkundig verkeer tusschen allen die iets weten, iets te vragen hebben of iets op kunnen lossen Deel I (1851) p.312 schrijft G.P. Roos hierover:

Er zijn voorbeelden dat matrozen, reizigers, fortuinmakers, enz. uit Oost-Indië komende zich arm of doof of wel beiden tegelijk hielden, om hunne familiën te beproeven.

Door te doen alsof ze doof waren, konden de matrozen erachter komen wat de achterblijvers over hen zeiden. Waren zijn ‘geliefden’ wel echt blij dat de persoon in kwestie uit Oost-Indië was teruggekeerd? Of, als de matroos pretendeerde volledig berooid te zijn teruggekeerd: ging het de achterblijvers om het geld of om de persoon?

Slot

Het is al met al niet precies duidelijk welke verklaring correct is. Alle drie verklaringen klinken wat Historiek betreft aannemelijk. Wie weet welke theorie de juiste verklaring biedt, mag het zeggen!

Daags na publicatie van dit artikel kwam historica Annemieke Houben met een vierde culturele verklaring. Ze vond interessante bronnen uit de achttiende eeuw die erop wijzen dat de uitdrukking in Indië toen al redelijk bekend was. Houben’s artikel is hier te lezen.

Bronnen ▼