Ostracisme – schervengericht

Het systeem van ostracisme (het schervengericht) was een stemmethode die eind zesde eeuw voor Christus in Athene ingevoerd werd. De procedure was in gebruik van ongeveer het jaar 508 tot 415 v.Chr. Het systeem werd ingevoerd door de Clisthenes van Athene.

Het ostracisme kwam ook enige tijd voor in de poleis (stadstaten) Syracuse, Argos, Milete en Megara. Dus niet, zoals wel gedacht wordt, exclusief in de polis Athene.

Betekenis van ostracisme: schervengericht

Via het ostracisme konden stemgerechtigde mannen in de volkssamenkomsten bepalen welke persoon zij uit Athene wilden verbannen als die man te machtig was geworden. Een systeem dus om tirannie – de alleenheerschappij van een gewelddadige vorst, wij zouden zeggen dictator – te voorkomen. Maar ook foute generaals konden worden weggestemd. De straf was verbanning uit Athene, doorgaans voor een periode van tien jaar. De betreffende persoon moest binnen tien dagen na het vonnis de polis Athene (of een andere polis) verlaten, maar behield wel zijn bezittingen en burgerrechten.

De term ostracisme, schervengericht, is ontleend aan het Griekse woord οστρακισμός (ostrakismós), wat aardewerk betekent. Dit had te maken met de procedure, waarbij de stemmers een naam krasten op een pottenscherf. De scherf van een pot was feitelijk wat in een democratie een stembiljet heet.

Procedure en korte geschiedenis van het schervengericht

In total moesten er 6.000 Atheners stemmen in de vergadering om de uitkomst van het ostracisme rechtsgeldig te maken. Elke afzonderlijke stemmer mocht op een scherf van aardewerk een naam krassen van iemand die volgens hem uit de stad verbannen moest worden. Gewelddadige vorsten die zich niets aantrokken van het volk konden zo uit Athene verwijderd worden.

Volgens Plato’s beroemde leerling Aristoteles (384-322 v.Chr.) in diens werk Politeia zou het ostracisme rond 508 v.Chr. zijn ingevoerd door Kleisthenes. Nadat Hippias in 508 v.Chr. uit de stad verbannen was, werden de wetten van Athene herzien en het ostracisme ingevoerd. Ook ander Grieken schreven over het ostracisme, onder meer de Griekse geschiedschrijver Plutarchus (46-120)schreef over het ostracisme tegen Aristeides in 482 v.Chr.

Voorbeelden van geostraceerde Atheners

Een voorbeeld van een inwoner van Athene die via ostracisme het pad moest ruimen, was de politicus en legeraanvoerder Themistocles (524-459 v.Chr.). Gedurende de Perzische oorlogen en bij de Slag bij Salamis (480 v.Chr.) bracht hij de Perzen flinke klappen toe. Na de oorlog met Perzië raakte hij echter in conflict met de stad Sparta, waarop de Atheners in 471 v.Chr. besloten om hem te verbannen via het ostracisme, vanwege zijn al te grote kapsones.

Ook andere prominente Atheense personen moesten voortijdig Athene verlaten omdat het schervengericht hen aanwees als tiran. Er zijn minstens twaalf slachtoffers van het ostracisme bij naam bekend. Onder hen bevonden zich Xanthippos (484 v.Chr.), Aristeides (482 v.Chr.) Alcibiades (c.460 v.Chr.) en Thucydides (443 v.Chr.).

Stemfraude in de Oudheid

Interessant is dat onderzoek heeft aangetoond dat het ostracisme niet feilloos werkte. Het schervengericht was gevoelig voor stemfraude. Er zijn namelijk meerdere scherven gevonden die door één persoon bekrast bleken te zijn. Een vorm van klassieke stemfraude dus, waaraan ook de democratie in Athene niet kon ontsnappen.

Einde aan het ostracime

Omstreeks het jaar 415 v.Chr. kwam er een einde aan het systeem van ostracisme. Het schervengericht werd vervangen door een andere procedure, namelijk het zogeheten graphe paranomon, een soort schriftelijk bezwaarschrift dat tegen nieuwe of bestaande wetten en regels kon worden ingediend. Zodra dit gebeurde zette men de wet op non-actief en streefde men ernaar de kwestie op te lossen voordat de wet weer in werking zou treden.

Boek: De Oudheid. Grieken en Romeinen in de context van de wereldgeschiedenis
Lees ook: Werkmiddelen van de democratie
Ook interesant: Oligarchie: kenmerken en betekenis

Bronnen ▼