Paalworm vrat de dijken stuk

De paalworm is bij sommige Nederlandse historici allicht minder bekend dan bij biologen. Maar dit beestje heeft een aanzienlijke invloed gehad op de Nederlandse geschiedenis. Met name in de achttiende en negentiende eeuw vormde de paalworm een ware plaag. Het beestje tastte de Nederlandse bedijking aan, met overstromingen als gevolg. Ook leidde de paalwormplaag tot de eerste archeologische monumentenwet in 1734.

De paalworm vrat vroeger houtpalen aan en verzwakte zo de dijkbewaking. Maar tegenwoordig, zo meldde in 2015 de website Kennis van Nu, zorgt het beestje nog steeds voor historisch-archeologische problemen. Sinds het begin van onze eeuw rukt het beestje weer op in de Europese wateren. De paalworm wordt een ‘destructief organisme’ genoemd, omdat het tegenwoordig nog historische scheepswrakken aanvreet, onder meer nabij Hoek van Holland.

Feitelijk is de paalworm overigens geen echte worm, maar een tweekleppig weekdier dat tot 60 centimeter lang kan worden en in en van hout leeft. Via een schelp die fungeert als een soort boorkop baant het diertje zich een weg door houten palen, balken en scheepswanden heen. Vroeger – al vanaf de Oudheid – bekleedde men schepen daarom vaak met een extra houtlaag of met teer, om de activiteiten van de paalworm te frustreren.

Problemen met de paalworm in de Nederlanden (1680-1860)

Vanaf het einde van de zeventiende eeuw, rond 1680, begon de paalworm echt een probleem te worden in de Republiek der Nederlanden. Er deed zich een aantal grote paalwormplagen voor in de eeuwen erna, met name in 1731, in de jaren 1820 en 1830, en in 1858.

Een paalwormplaag zorgde voor veel problemen langs de Nederlandse dijken en in de kustgebieden. In 1731 bijvoorbeeld was sprake van een grote plaag, waarop de Duitse academicus en vertaler Gottfried Sellius (ca.1704-1767) het destructieve diertje voor het eerst in het Nederlands beschreef. Hij had al door dat de paalworm feitelijk geen echte worm was, maar een verwant van de schelpdieren.

Carolus Linnaeus (1707-1778) gaf het dier in 1758 zijn wetenschappelijke naam Teredo navalis en betitelde het beestje als worm, de toen gangbare benaming voor nog niet nader geclassificeerde ongewervelde dieren.

Enkele gevolgen van de paalworm-activiteiten

Diverse overstromingen, zoals in 1825 op Schokland, werden veroorzaakt door paalwormaanvraat. In 1859 moesten de bewoners van het eiland Schokland, de Schokkers, hun eiland verlaten vanwege telkens terugkomende overstromingen die voor een deel het gevolg waren van de vraatzucht van de paalworm.

In de achttiende eeuw leidden paalwormplagen niet alleen tot tal van overstromingen, maar ook tot religieuze paniek en vervolgingen. In 1997 maakte een West-Friese tentoonstelling het volgende duidelijk, zo beschreef De Volkskrant:

Men zag de paalwormplaag als een straf van God, stelde gebedsdagen in, zocht en vond schuldigen. De wormplaag gaf het signaal tot een vernieuwde vervolging van sodomieten (homoseksuelen).

Vlak na de ontdekking van een ‘sodomietennetwerk’ in 1730 brak namelijk de paalwormplaag uit. Tijdgenoten legden een causale relatie tussen beide verschijnselen: de paalwormplaag was Gods straf voor de kort ervoor ontdekte homoseksualiteit. De bekende literator Justus van Effen (1684-1735) van het tijdschrift Hollandsche Spectator beweerde dit in 1732. Maar – zo lezen we in een boek van Machteld Bouman – ook de dichter Christiaen Schaef (ca.1700-1775), die in 1734 het pamflet Godts dreigendt Oordeel over Nederlandt. Aan deszelfs Inwoonders ter verootmoediging voorgestelt publiceerde. Hij schreef onder meer het volgende:

Ey onderzoekt u dan, en let op zyne hant,
Ja, onderzoekt u naau, en kent uw zonden: want
Zyn Oordeel is naby, hy zendt u zware plagen,
’t Gewormte, dat den Paal aan Neerlandts dyk komt knagen:
Zo hy het niet voorziet gy zult te gronde gaan:
Nederlandt het is met uwen staat gedaan.

In de laatste regels van Schaefs gebed liet hij de Republiek haar zonden bekennen:

Wy zyn voor u gezicht, erkennen onze schult:
Dit Landt is grouw’lyk als een Sodom, ’t is vervult
Met Boosheidt, Hovaardye, Wraakgierigheidt en Toren,
Met Hoer- en Dieverye! Ach! wilt ons dock verhoren!
Bekeert de zulke, maakt haar boosheen hen bekent:
Op dat deez’ plagen door uw goetheit neem’ een endt.

Een ander gevolg was de verplaatsing van hunebedstenen naar andere oorden. Zo vekrochten boeren in Drenthe vanwege de paalwormplaag veel keien uit hunebedden in de regio door aan rivieren- en kustgebieden in heel Nederland. De vraag naar keien was in de achttiende eeuw namelijk groot door het gebrek aan goed hout. Het verwijderen van grensstenen en hunebedstenen werd in 1734 door de overheden verboden. Feitelijk ontstond toen, in 1734, de eerste Nederlandse (archeologische) monumentenwet. Deze heette de Resolutie of Ordre tegen het wegvoeren van Veltstenen en werd op 21 juli 1734 uitgevaardigd door de Gedeputeerde Staten van het Landschap in Drenthe.

Boek: Nederland in 7 overstromingen – Pauline van de Stadt

Bronnen ▼