Panta rhei – Alles stroomt (Heraclitus)

Het Griekse aforisme ‘panta rhei’ (in het Grieks: πάντα ῥεῖ) hebben veel mensen weleens gehoord. Wat betekent dit precies? En wat is de herkomst van deze zegswijze?

Betekenis van panta rhei

De zegswijze panta rhei is een uitspraak die ‘alles stroomt’ betekent. Het begrip wordt toegeschreven aan de Griekse presocratische schrijver en filosoof Heraclitus (ca.530-475 v.Chr), ook wel Herakleitos genoemd, die afkomstig was uit Efeze. De gedachte achter deze uitspraak is dat alles op de wereld telkens in beweging is: alles verandert voortdurend, ofwel: alles stroomt. Alle verschijnselen zijn veranderlijk. De denker gebruikte onder meer de symboliek van een rivier: je kunt niet twee keer exact dezelfde rivier oversteken, omdat de stroom altijd anders is.

Heraclitus & panta rhei

Heraclitus wordt als filosoof vaak verbonden aan de uitspraak panta rhei, alles stroomt, maar verwijzingen naar dit wereldbeeld of deze ‘ideologie’ zijn al ouder. Tevens zijn er geen Zo komen in Plato’s Dialogen (in Kratulos, Κρατύλος) al voor in de variant panta choorei, wat ‘alles wijkt’ betekent. Naast dit voorbeeld refereert Plato nog op diverse andere plekken aan de idee dat alles stroomt en in beweging is. Voorts komen vroege vermeldingen van panta rhei voor bij Aristoteles, die eens het volgende meldde: ‘Al het waarneembare stroomt voortdurend’.

Ook in andere culturen dan de Griekse cultuur komt de gedachte van een stromende en voortdurend veranderde werkelijkheid terug. In het Latijn (Romeinse Rijk) waren later (rond 8 v.Chr.) de aforismen omnia mutantur (alles verandert) and tempora mutantur (de tijden veranderen) in omloop.

Latere schrijvers, filosofen en denkers haalden de aan Heraclitus toegeschreven uitspraak aan. Onder hen bevinden zich Romeinse schrijvers-dichters als Ovidius, Seneca en Simplicius van Cilicië (490–560). Een oudste soortgelijke boodschap als panta rhei komt terug in het Japanse filosofische werk Hōjōki (1212) van de dichter Kamo no Chomei, waarin verhaald wordt van een telkens veranderende rivierstroom, en in de doctrine van vergankelijkheid (een van de drie basisgedachten) van het boeddhisme.

Bronnen ▼