Peter Bak schreef boek over ‘één van de beste boeken over de Duitse bezetting’

Eind 1967, anderhalf jaar na de dood van verzetsleider Henk van Randwijk, verschijnt In de schaduw van gisteren. Het bevat tachtig artikelen over de Tweede Wereldoorlog die Van Randwijk in de jaren daarvoor schreef in het Algemeen Handelsblad. De uitgave is een daverend succes. Historicus Peter Bak reconstrueert in zijn nieuwste boek de inhoud en context van deze bestseller. Een boek over een boek, kan dat goed gaan?

Henk van Randwijk

In de schaduw van gisteren is één van de beste boeken die over de Duitse bezetting geschreven zijn, aldus Bak. Henk van Randwijk is tijdens de oorlog verzetsleider en medeoprichter van verzetsblad Vrij Nederland. Zijn moment of fame volgt in mei 1945, wanneer hij in hartje Amsterdam een enorme menigte toespreekt. Befaamd is zijn lijfspreuk:

Een volk dat voor tirannen zwicht / zal meer dan lijf en goed verliezen / dan dooft het licht.

Na de oorlog blijft hij actief als journalist en commentator. Vanaf 1959 treedt Van Randwijk regelmatig op in televisieprogramma’s. Tijdens een uitzending in 1960 merkt hij kritisch op dat de ware geschiedenis van Nederland in oorlogstijd nog steeds niet is geschreven. Het Algemeen Handelsblad vraagt hem daarop om een poging te wagen. In de jaren die volgen publiceert Van Randwijk tientallen artikelen over Nederland in oorlogstijd.

Veelzijdig

Dat oorlogsfeuilleton is een veelzijdig geheel. Het bevat zowel feitelijke geschiedschrijving als memoires. Het is een eerbetoon aan verzetsstrijders en tegelijk een scherpe veroordeling van de meelopers en de lafaards die niet opstonden tegen de Duitse tiran. In de tachtig artikelen beschrijft Van Randwijk de Duitse bezetting van Nederland en geeft daarbij zijn kenmerkende, vernietigende commentaar.

Zelf noemt hij zijn artikelen een ‘hellevaart’. Voortdurend wijst hij erop hoe de meerderheid van de Nederlandse bevolking niets doet in de oorlogsjaren en vooral probeert het eigen hachje te redden. Er blijft in Van Randwijks zelfonderzoek weinig over van het heldhaftige verhaal van verzet en vaderlandsliefde. Opvallend is dat Van Randwijk tijdens zijn leven niet wil dat zijn artikelen in boekvorm gepubliceerd werden, er ontbreekt volgens hem context en duiding. Pas na zijn dood geeft zijn weduwe toestemming.

Inbedding

Nu, bijna zestig jaar na de publicatie van In de schaduw van gisteren, biedt historicus Peter Bak die duiding en historische inbedding alsnog. Bak schrijft boeken over uiteenlopende onderwerpen, onder andere over de verzetsstrijder Willem Santema en de dood van de drieëntwintig verspreiders van verzetsblad Trouw.

In zijn nieuwste boek probeert Bak te begrijpen hoe en waarom Henk van Randwijk tot zijn kritische reflecties komt. Hij volgt daarvoor het leven van de verzetsleider tijdens de oorlogsjaren en de manier waarop Van Randwijk daarover schreef. Bak schrijft dus geen nieuwe biografie, zoals de titel van zijn boek wel suggereert, maar richt zich enkel op de tekst van In de schaduw van gisteren.

Het is daarmee ook een geschiedenis van de vroege jaren zestig, waarin Eichmann in Jeruzalem wordt veroordeeld, Loe de Jong zijn serie De Bezetting uitbrengt en Rolf Hochhuth zijn toneelstuk Der Stellvertreter schrijft. Voortdurend is Van Randwijk in gesprek met zijn tijd en verbindt hij die aan de oorlogsgeschiedenis.

Beelden corrigeren

Henk van Randwijk heeft grote invloed uitgeoefend op het historische beeld over Nederland in oorlogstijd, dat wordt wel duidelijk uit de analyse van Bak. Maar dat beeld is niet altijd eerlijk. Op sommige plekken schetst Van Randwijk een eenzijdig beeld van hoofdpersonen uit het verzet.

Van Wim Speelman bijvoorbeeld, een student die betrokken was bij Vrij Nederland. Speelman en Van Randwijk kwamen in 1942 hard in botsing over hun opvattingen over het verzet en het naoorlogse Nederland. Die onenigheid klinkt door in In de schaduw van gisteren, waar Speelman onterecht is neergezet als iemand die té graag de wapens tegen de Duitsers willen opnemen. Bak probeert dat recht te zetten. Ook het negatieve beeld wat Van Randwijk schetst van Hebe Kohlbrugge, die een verbinding tussen Nederland en Engeland totstandbracht, corrigeert Bak.

Badseller

Een volk dat voor tirannen zwicht is een complex boek. Doordat Bak zich focust op het uitleggen van de inhoud van Van Randwijks werk, vraagt hij veel van de lezer. De brede historische context waarin de gebeurtenissen plaatsvinden, beschrijft hij nauwelijks. Evenmin geeft hij een heldere en overzichtelijke biografische schets van het leven van Van Randwijk. Het boek krijgt daarom een wat rommelig karakter.

Lezers die het werk van Van Randwijk niet kennen, zullen al helemaal moeite hebben om de hoofdlijn van dit boek te volgen. De auteur heeft zelf ook niet al te hoge verwachtingen van zijn boek. Waar van In de schaduw van gisteren in de loop der jaren honderdduizenden exemplaren zijn verkocht, schaart hij zijn boek in de categorie ‘gespecialiseerde badsellers’.

Dat neemt niet weg dat Baks duiding van het werk van Van Randwijk nuttig en waardevol is voor de kenners. Wanneer dit boek gelezen wordt naast In de schaduw van gisteren biedt het veel inzichten in één van de belangrijkste boeken over de Tweede Wereldoorlog in Nederland.

Boek: Een volk dat voor tirannen zwicht…