Nog voor zijn inauguratie als president van de Verenigde Staten op 20 januari jongstleden gaf Donald Trump te kennen de controle over het Panamakanaal te willen overnemen en stelde hij Canada voor zich bij de Verenigde Staten aan te sluiten. Een nog ingrijpender voorstel van Trump was om Groenland in te nemen en als een-en-vijftigste staat bij de Verenigde Staten te voegen. Vanuit Amerikaans militair-strategisch denken geen onlogische gedachte van Trump. Geo-strategisch is Groenland van groot belang voor de Verenigde Staten.
Het belang van Groenland wordt al sinds de Tweede Wereldoorlog erkend en er is in het verleden ook naar gehandeld. Er werden defensieverdragen afgesloten en aansluitend vliegvelden en radarinstallaties aangelegd. Een bijzonder prestigieus, tweeledig plan werd in de jaren vijftig van de twintigste eeuw uitgedokterd om onder de ijskap van Groenland een basis met kernraketten te bouwen. De onderneming ging de geschiedenis in onder de namen Camp Century en Project Iceworm. In dit artikel een terugblik op dit ambitieuze project.
Strategisch belang Groenland
Met de intrede van kernwapens, supersonische bommenwerpers voor lange afstanden en intercontinentale ballistische raketten, werd gulzig de militaire blik geworpen op afgelegen polaire gebieden. Via deze oorden was een korte luchtverbinding tussen de grote gebieden van het noordelijk halfrond mogelijk. Het lag voor de hand zich voor luchtoperaties te richten op Groenland, Noord-Canada en Alaska voor de bouw van militaire bases. Zo werden Ladd Air Force Base in Alaska, Goose Air Force Base op Labrador in Canada en Thule Air Base op Groenland gebouwd. Verder werd uitbreiding van een ring van radarstations langs de poolcirkel onderzocht.

Het oog van de Amerikaanse defensie viel vooral op Groenland met haar iglo’s, die als onderkomen voor de Inuit dienden. De iglo was weliswaar nooit de dominerende infrastructuur van de Groenlandse Inuit geweest, maar een tijdelijk onderkomen tijdens jachtpartijen. Toch golden iglo’s als een ingenieus bouwsel uit sneeuw en ijs in polaire gebieden. De Amerikaanse defensie wilde vol verlangen hiermee haar voordeel doen voor de bouw van grootschalige militaire objecten.
Groenland, als deel van Denemarken, lag in het midden van de Atlantische Oceaan en in het midden van de kortste weg van Washington naar Moskou. Strategisch gezien een unieke plek.
De Verenigde Staten hadden tot de Tweede Wereldoorlog weinig belangstelling voor Groenland getoond. Enkele politici hadden ooit wel eens het idee geopperd om het gebied bij de Verenigde Staten te voegen, maar deze voorstellen werd nooit serieus in overweging genomen, zeker niet na de aankoop van Alaska op 30 maart 1867 van het Russische keizerrijk. Deze koop werd als een grote mislukking beschouwd. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken William H. Seward kwam met Rusland voor de aankoop een bedrag overeen van 7 miljoen dollar, een koopje. Desondanks werd de aankoop van Alaska echter belachelijk gemaakt in het Congres en in de pers omschreven als Seward’s Folly (Seward’s dwaasheid), Seward’s icebox (Sewards ijskast) en president Andrew Johnson’s polar bear garden (ijsberentuin). Een dergelijke roekeloze exercitie moest niet nogmaals plaatsvinden.

De enige interesse van de Verenigde Staten golden de kryolietmijnen. Met de uitbraak van de Tweede Wereldoorlog kwam hierin verandering. Op 9 april 1941 tekenden de Verenigde Staten en Denemarken een defensieverdrag dat Groenland tegen aanvallen beschermde. Na de Tweede Wereldoorlog en de oprichting van de NAVO werd het verdrag herzien.

In de daaropvolgende jaren bouwde de Amerikaanse defensie drie luchtmachtbases in Groenland: Narssarsuaq, Sondestrom en Thule. Deze bases waren tijdens de Koude Oorlog bedoeld als operationele bases voor strategische bommenwerpers. Tevens dienden ze als tankstations. Ook werden radarstations voor een Ballistic Missile Early Warning System (BMEWS) en een Distant Early Warning (DEW Line) gebouwd. Deze systemen moesten vroegtijdig waarschuwen voor een (nucleaire) aanval van de Sovjet-Unie.
Thule Air Base is de enige van de drie die nog steeds operationeel is, alleen onder een andere naam, te weten Pituffik Space Base. Deze basis ligt op minder dan 1000 mijl van de Noordpool en is de meest noordelijke basis van de Amerikaanse luchtmacht.
Kernraketten
Op 21 januari 1968 stortte een B-52 bommenwerper na brand bij Thule neer. Het toestel was geladen met vier thermonucleaire bommen. Drie van de kernwapens werden gevonden, de vierde werd, volgens berichten in de pers, nooit gevonden. Een Deense onderzoekscommissie ontkende de persberichten, maar een besmetting met hoog radioactief plutonium werd wel vastgesteld.
In de Defense of Greenland Agreement werd echter geen woord gewijd aan kernwapens. Toen het Amerikaanse leger begon met de planning van een militair-wetenschappelijk complex in Groenland, stelde de Deense premier H.C. Hansen dat het plaatsen van kernwapens vermeden moest worden om spanningen tussen landen niet op te voeren. Toen de Amerikaanse ambassadeur vroeg of het leger een basis in Groenland kon bouwen, was Hansens antwoord niet definitief “nee”. Dus werd er gebouwd. Er zat echter wel een addertje onder het gras. De Amerikanen deden het voorkomen alsof het project een experiment was om bouwtechnieken in arctische klimaten te testen en problemen met draagbare kernreactoren te onderzoeken. Belangrijk zouden ook de wetenschappelijke onderzoeken zijn op en onder de ijskap van Groenland. Ze onthielden de Denen echter een belangrijk element: de werkelijke reden voor het militaire complex was de stationering van kernraketten in het ijs van Groenland.
Het voorspel
In 1965 werd een zeer gedetailleerd rapport opgemaakt door legerofficier Elmer F. Clark van het Amerikaanse leger. Dit rapport, met de titel Technical Report 174 Camp Century Evolution of Concept and history of design construction and performance, schetst de bouw van Camp Century, een poging om te leren hoe een militair complex op of onder de Groenlandse ijskap gebouwd kon worden. Het rapport laat gedetailleerd het concept, methoden en technieken zien die de bouw van Camp Century mogelijk maakten.
Een team specialisten van defensie en wetenschap begon in de zomer van 1953 met hun onderzoeken. Dominant in het onderzoek was de vraag: bovengronds op het ijs of ondergronds in het ijs? De zware stormen met stuifsneeuw en extreem lage temperaturen die op de ijskap heersen, vormden ernstige nadelen voor bovengrondse faciliteiten. Bovendien raken bovengrondse bouwsels al snel ondergronds als gevolg van voortdurende sneeuwval.
Het grootste nadeel van ondergronds bouwen in het ijs, was dat sneeuw materiaal is dat vrij langzaam, maar op enigszins voorspelbare manier vervormt. De sneeuwtunnels moesten daarom voortdurend worden onderhouden om de oorspronkelijke vorm te behouden. Dit zou enorme extra kosten vergen. Na drie jaar van intensief onderzoek moest toch een besluit worden genomen. De voor-en nadelen van bovengronds en ondergronds werden op een rijtje gezet:
Bovengrondse constructie
Voordelen | Nadelen |
---|---|
|
|
Ondergrondse constructie
Voordelen | Nadelen |
---|---|
|
|
De bouw
Na zorgvuldige afweging van de voor- en nadelen, werd besloten tot de ondergrondse bouw op een plek circa 240 kilometer oostelijk van Thule Air Base. In recordtempo werd door specialistische teams van het Amerikaanse leger een ondergronds kamp, Camp Century genaamd, in het ijs uitgehouwen.
De bouw van Camp Century begon in juni 1959 en was in oktober 1960 voltooid. Het grootste deel van het zware materieel, inclusief voertuigen, werd aangevoerd vanaf Thule Air Base. Het gebied rondom Camp Century is bitterkoud. ’s Nachts daalt de temperatuur tot min 50 graden Celsius en de wind jaagt ijs en sneeuw met zo’n 200 kilometer per uur door de lucht.

Voor de energieverzorging werd in 1960 een mobiele kernreactor (PM 2A) gebruikt. In het ijskoude klimaat moest hiermee zorgvuldig worden omgegaan. Het metaal werd snel breekbaar en kon gemakkelijk scheuren.
Het bestaan van Camp Century was op zich geen geheim. Het werd voorgesteld als een researchcentrum in polaire gebieden. Er werd zelfs door het Amerikaanse leger een film van gemaakt. Wetenschappers vonden er hun werk in arctisch onderzoek onder auspiciën van het Army Polar Research and Development Center. Er is zeker een aantal belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen gedaan. Onderzoeken naar ijskernen van 100.000 jaar geleden brachten geologische geheimen tot leven.
Wetenschappelijk onderzoek was echter niet de reden van de bouw van Camp Century. Het complex werd gebouwd moest als testlocatie dienen voor een immense militaire operatie met kernwapens en kernraketten en lanceerplaatsen huisvesten. Camp Century diende slechts als dekmantel en voorspel van het Project Iceworm.
Project Iceworm
Project Iceworm was een zeer geheime militaire operatie van het Amerikaanse leger. Het doel was om onder de ijskap een enorme militaire basis te bouwen met honderden ballistische kernraketten en lanceerplatforms.
Het plan voorzag in een immens complex. Na Camp Century moesten volgens het plan op een oppervlakte van ruim 83.000 vierkante kilometer tunnels worden gebouwd, een omvang van twee keer zo groot als Denemarken. De totale afstand van de tunnels zou circa 4000 kilometer bedragen. De mogelijkheid werd opengelaten om het complex uit te breiden tot circa 150.000 vierkante kilometer. In de planning waren zeshonderd kernraketten met 60 Launch Control Centers (LCC’s) voorzien.

Voor de uitvoering zouden 11.000 militairen fulltime onder het ijs moeten verblijven. Gemodificeerde Iceman-raketten (een aangepaste versie van de Minuteman-kernraket) zouden door grote tunnels per spoor naar lanceerplaatsen worden vervoerd. Deze lanceerplaatsen zouden nog dieper in het ijs worden uitgehouwen. De kernraketten zouden voortdurend worden verplaatst om hun exacte locaties geheim te houden. De ondergrondse plaatsing en een verplichte afstand van zes kilometer tussen lanceerplaatsen zouden een zekere bescherming bieden en de overlevingskansen vergroten.
Deze Iceman-kernraket was ontworpen als een tweetrapsraket met een bereik van ongeveer 5500 kilometer. Hiermee konden de meeste doelen in de Sovjet-Unie worden getroffen. De Amerikaanse kernwapens en het personeel werden in het uitgebreide tunnelnetwerk onzichtbaar voor de vijand en vrijwel onkwetsbaar tegen het barre weer. Ook bij een massale Sovjet-aanval zou het grootste deel van de kernwapens nog kunnen worden gelanceerd. Maar het liep toch anders.
Het einde van Iceworm
Project Iceworm leek een uitstekend plan. Sovjet-doelen binnen het bereik van Amerikaanse kernraketten brengen was vanuit Amerikaans perspectief een ideaal scenario. Er kwamen echter al snel problemen aan het licht. Bureaucratische gevechten tussen de krijgsmachtdelen (leger versus marine) vormden een probleem. Vaak ging (en gaat) het dan over het toewijzen van fondsen. De ontwikkeling van het afvuren van kernraketten vanaf onderzeeërs ging in de beginjaren zestig razendsnel. Onderzeeërs die Polaris-raketten vanaf de Noordelijke IJszee, de Noordzee, de Middellandse Zee of de westelijke Stille Oceaan konden afvuren, boden meer voordelen dan een peperdure raketbasis onder het ijs van Groenland. De overbodigheid van Camp Century was hiermee eigenlijk al te voorzien.

De belangrijkste reden voor de ontmanteling was, dat steeds duidelijker werd dat de Groenlandse ijskap simpelweg te instabiel was om het project te ondersteunen. Na slechts drie jaar toonden monsters van ijskernen aan dat de ijskap van Groenland sneller bewoog dan oorspronkelijk verwacht. Het plafond van de ruimte voor de kernreactor van Camp Century begon te zakken, waardoor het bijna anderhalve meter omhoog moest worden getild. Met deze snelheid zou het ondergronds complex binnen twee jaar vernietigd zijn. Het leger kon het zich gewoonweg niet veroorloven om honderden kernraketten in tunnels te plaatsen die elk moment konden instorten.
De militaire onderneming werd in 1963 officieel geannuleerd. In de zomer van dat jaar werd Camp Century omgebouwd tot een zomerse militaire basis. De mobiele PM-2A kernreactor werd in de zomer van 1964 stilgelegd en diesel zorgde verder voor de energie. Camp Century werd uiteindelijk in 1966 verlaten. De basis is al tientallen jaren onbereikbaar en ligt verscholen onder een vijfendertig meter dikke laag ijs.
Project Iceworm bleef geheim totdat het Danish Institute of International Affairs een onderzoek begon naar de voormalige militaire basis. Documenten over het geheime karakter van de militaire onderneming werden in 1996 aan het publiek vrijgegeven.

Milieuschade
De hele infrastructuur en het biologische, chemische en radioactieve afval liet het leger waar het was. Men verkeerde in de veronderstelling dat het voor eeuwig bewaard zou blijven door de zich voortdurend ophopende sneeuw en ijs. Het ijs dat Camp Century bedekte, was tot twaalf meter dik toen het werd verlaten, maar het is momenteel ongeveer vijfendertig meter en zal nog wel toenemen.
William Colgan, klimaat- en gletsjerwetenschapper aan de York University in Toronto (Canada) zei in 2016 in het Britse dagblad The Guardian:
Ze dachten dat het nooit aan het licht zou komen. Toen, in de jaren zestig, was de term opwarming van de aarde nog niet eens bedacht. Maar het klimaat verandert en de vraag is nu of wat daar beneden is, daar beneden zal blijven.

Colgan en zijn team bestudeerden documenten en tekeningen om uit te rekenen hoe diep het kamp en het afval ervan begraven liggen. Naar schatting ligt er op een oppervlakte van circa honderd voetbalvelden 200.000 liter dieselbrandstof, vergelijkbare hoeveelheden afvalwater en onbekende hoeveelheden radioactieve koelvloeistof en giftige organische verontreinigende stoffen, zoals PCB’s.
Volgens Colgan blijft de sneeuwval nog een paar decennia groter dan het smelten van het ijs. Colgan in The Guardian:
Maar daarna zal het smelten groter zijn dan de sneeuwval. Elk jaar zal er een nieuwe laag ijs worden verwijderd. Onze schatting is dat de blootstelling tegen 2090 onomkeerbaar zal zijn. Het zou eerder kunnen gebeuren als de omvang van de klimaatverandering versnelt.
En tegen die tijd komt ontegenzeglijk de vraag: “wie is verantwoordelijk voor het opruimen?” Dit kon nog wel eens een bron van spanning worden tussen de VS, Groenland en Denemarken. Krachtens de overeenkomst uit 1951 mochten de Verenigde Staten Camp Century en andere bases op Groenland bouwen. Complicerend is dat niet duidelijk is hoeveel Denemarken wist van de militaire operatie en het achterblijvende afval. Daar komt nog bij dat Groenland in 1979 grotendeels zelfbesturend werd en wellicht over een paar decennia een soeverein land is. Of wellicht komt Trump’s wens wel uit.
Het Amerikaanse ministerie van Defensie heeft gezegd dat het de consequenties van klimaatverandering, alsmede het risico dat het vormt voor Groenland, erkent. Defensie voegde eraan toe dat de Amerikaanse regering streeft naar samenwerking met Denemarken en Groenland inzake wederzijdse veiligheid.
Camp Century weer ontdekt
In april 2024 vloog een team NASA-wetenschappers over de Groenlandse ijskap voor onderzoek. Doel was om de mogelijkheden en beperkingen van een nieuwe radar voor het in kaart brengen van de dikte van de ijskap te onderzoeken. Plotseling ontdekte de radar aparte vormen in het ijs. De wetenschappers wisten eerst niet wat deze betekenden. Vervolgens werd door NASA een grond-penetrerende radar ingezet en werden de structuren van Camp Century zichtbaar. De nieuwe radarbeelden werden vergeleken met historische kaarten van de geplande indeling van de basis. De structuren kwamen overeen met de tunnels van Camp Century. Ondanks deze ontdekking blijft het complex voorlopig onbereikbaar verborgen onder het ijs.
Bronnen ▼
– Camp Century. In: Atomic Heritage Foundation (ahf.nuclearmuseum.org), 19 juli 2018.
– Camp Century. In: en.wikipedia.org
– Johan Althaus, Im arktischen Eis planten die USA eine Atomraketen-Basis. In: die Welt (welt.de), 31 maart 2020.
– William Colgan, Horst Machguth, Mike MacFerrin, Jeff D. Colgan, Dirk van As, and Joseph A. MacGregor, The abandoned ice sheet base at Camp Century, Greenland, in a warming climate. In: Geophysical Research Letters, ( agupubs.onlinelibrary.wiley.com),2016.
– JoAnna Castagna, People: Top priority on top of the world. Pituffik Space Base, Arctic. In: US Army Corps of Engineers, New York District, (nan.usace.army.mil), 2 augustus 2023.
– Eric Niiler, When the Pentagon Dug Secret Cold War Ice Tunnels to Hide Nukes. In: History (history.com), 3 April 2019.
– Paul Bierman, The Odd Arctic Military Projects Spawned by the Cold War. In: Smithsonian Magazine (smithsonianmag.com), 19 september 2024.
– Defense of Greenland: Agreement Between the United States and the Kingdom of Denmark, April 27, 1951. In: Lillian Goldman Law Library, 2008.
– Absturz einer B-52 nahe der Thule Air Base 1968. In: de.wikipedia.org.
– Ingo Heidbrink, Chapter 3. “Camp Century” and “Project Iceworm”: Greenland as a Stage for US Military Service Rivalries. In: Ice and Snow in the Cold War, Berghahn Books, New York, Oxford, 2018.
– Caleb Larson, Project Iceworm: America’s (Failed) Plan to Hide Nukes in Greenland. In: The National Interest (nationalinterest.org), 17 juli 2020.
– Samantha Franco, Project Iceworm: The US Military’s Plan to House and Deploy ICBMs from Beneath Greenland’s Ice. In: War History Online (warhistoryonline.com), 6 April 2023.
– Jon Henley, Greenland’s receding icecap to expose top-secret US nuclear project. In: The Guardian (theguardian.com), 27 September 2016.
– Kathryn Hansen, New View of the “City Under the Ice”. In: Earth Observatory (earthobservatory.nasa.gov), April 2024.
– Greenland and the Legacy of Camp Century. Artikel gepubliceerd door Cooperative Institute for Research in Environmental Sciences at the University of Colorado Boulder (CIRES). In: cires.colorado.edu, 4 augustus 2016.
– U.S. purchase of Alaska ridiculed as “Seward’s Folly”. In: history.com.