Psalmen stonden aan de wieg van de psychologie

Op 8 november werd in de Koptische Kerk in Amsterdam een symposium gehouden over de psalmen. Deze gedichten uit de Bijbel worden sinds tweeduizend jaar gezongen, gebeden en gelezen door Joden en christenen. Alle menselijke emoties komen erin voor. En ze kunnen je een spiegel voorhouden: hoe voel je je, hoe gedraag je je, waar vertrouw je op?

Wat niet iedereen weet is dat de Joodse psalmen – in de Griekse vertaling – óók aan de wieg stonden van wat wij tegenwoordig ‘psychologie’ noemen. Hoe zit dat?

In de decennia na Jezus’ dood en de verhalen over zijn opstanding en hemelvaart ontstonden de eerste christelijke gemeenschappen. De boeken die wij kennen als het Nieuwe Testament waren er nog niet. Wel hadden de vroege christenen een Griekse vertaling van de Joodse Bijbel, met daarin de psalmen. Die waren geliefd: Jezus zelf citeerde er vaak uit, net zoals zijn leerlingen, de apostelen.

De eerste psycholoog: Evagrius

De psalmen waren belangrijk voor de monniken die zich in de derde en vierde eeuw terugtrokken in de Egyptische en Syrische woestijn, om zich te concentreren op God. Ze werden bekend als de woestijnvaders. Daar, in de eenzaamheid, kwamen ze naar eigen zeggen niet alleen God maar ook zichzelf tegen. Ze ervoeren angst, somberheid en stress. Ze gebruikten er soms andere woorden voor, ze noemden het ‘aanvechtingen’ en ‘demonen’, maar hun ervaringen, gevoelens en emoties waren vergelijkbaar met die van ons.

Woestijnvader Evagrius van Pontus (345-399) wordt wel de eerste psycholoog genoemd vanwege zijn kennis van de menselijke ziel. Hij schrijft over de strijd die mensen moeten voeren tegen negatieve gedachten. Hij raadt twee manieren aan om die in toom te houden. De eerste manier is: laat ze komen en ook weer gaan – vergelijkbaar met de boeddhistische methoden – en richt je aandacht op iets positiefs. Voor Evagrius betekende dit: richt je aandacht op Jezus Christus, bijvoorbeeld door steeds opnieuw korte psalmwoorden te herhalen zoals Kyrie eleison, ontferm u Heer (Psalm 51:1). De tweede manier is: spreek de negatieve gedachten actief tegen, zoals Jezus dat deed toen hij de duivel weerstond (Matteüs 4).

Woestijnvaders, kerkvaders, Plato en Socrates

Evagrius en de andere woestijnvaders hadden de gewoonte om te bidden aan de hand van de psalmen; een traditie die in kloosters tot op de dag van vandaag wordt volgehouden. Die psalmen werden niet alleen letterlijk opgevat, maar vooral symbolisch gelezen. Als de psalm spreekt over ‘vijanden’, legden de woestijnvaders dat uit als demonen die de ziel belagen met boze, negatieve gedachten. In diezelfde tijd en daarna voegden de kerkvaders – de eerste theologen – aan deze symbolische en ‘psychologische’ lezing van de psalmen nog iets anders toe: de inzichten uit de Griekse filosofie.

In zijn invloedrijke boek De Republiek liet Plato de wijsgeer Socrates (470-399 v. Chr.) aan het woord over de ideale stadstaat én over de menselijke ziel. Plato noemt drie hoofdkrachten van de ziel: het denken, de woede (of levenskracht, wilskracht) en het verlangen. De kerkvaders kenden deze inzichten en verbonden ze met de psalmen. Als het in de psalmen gaat over de aanvallen op Jeruzalem, lazen ze dat als aanvallen op de ziel. En die kon men weerstaan met de krachten van de ziel, bijvoorbeeld met behulp van de twee manieren die Evagrius van Pontus beschreef. Zo ontstonden in de late Oudheid belangrijke inzichten in de menselijke psyche en over de omgang met de krachten die in haar werken en op haar inwerken.

Van de woestijnvaders naar Jung

We maken een sprong in de tijd. Zo’n vijftienhonderd jaar later verwees Carl Gustav Jung (1875-1961), de Zwitserse grondlegger van de analytische psychologie, naar deze oude inzichten uit het christendom (die hij kende, want zijn vader was predikant). Hij vergeleek de ‘aanvallen op de ziel’ met psychologische complexen. In een lezing voor predikanten in 1932 zei hij dat ze hun zorg voor de ziel aan psychotherapeuten hadden overgelaten, terwijl hun eigen traditie op dat gebied zoveel waardevolle inzichten kent. Hij schreef hierover in zijn boek Die Beziehungen der Psychotherapie zur Seelsorge.

Zelfkennis

Psalmen lezen, zingen of beluisteren en erop mediteren is ook in onze eenentwintigste eeuw populair onder christenen. Dat kan vruchten afwerpen: gelovigen geven vaak aan dat ze zichzelf leren kennen als ze de psalmen op zich laten inwerken. Dat werd ook naar voren gebracht tijdens het symposium op 8 november over het boek De Psalmen van de Vroege Kerk, de nieuwste vertaling van de Griekse psalmen.

Het boek is uitgegeven door het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap in samenwerking met de oosters-orthodoxe en oriëntaals-orthodoxe kerken die deze psalmen nog steeds gebruiken. ‘De psalmen laten onze kwetsbare en feilbare kanten zien. Daardoor ontdekken we dat we onvolmaakt zijn. En daar worden we aangenamere mensen van’, aldus kerkhistoricus Paul van Geest tijdens het symposium.

De Jungiaanse psychologie heeft het in dit verband over het doen van ‘schaduwwerk’: ga de weg naar binnen, onderzoek je ziel, ga na welke verborgen zwakheden en tekortkomingen en instinctmatige reacties er bij jou aanwezig zijn en probeer er beter mee om te gaan. De psalmen uit de Bijbel – die je online kunt vinden op debijbel.nl, of in De Psalmen van de Vroege Kerk – kunnen daarbij waardevol zijn.

Voor dit artikel is gebruik gemaakt van de inleiding van ‘De Psalmen van de Vroege Kerk’, die is geschreven door orthodox priester Michael Bakker, rector van het St. Irenaeus Intituut aan de Radboud Universiteit.