Rechtsstaat – Beschermt burgers tegen willekeur van de staat

Wat is een rechtsstaat? Een korte uitleg over de betekenis van dit begrip en de belangrijkste kenmerken van een rechtsstaat.

Definitie van een rechtsstaat

Een rechtsstaat kan gedefinieerd worden als een staat…

…waarin burgers door grondrechten – die zijn vastgelegd in een grondwet – worden beschermd tegen misbruik door de overheid.

Een rechtstaat beschermt tegen dictatuur en geldt dan ook als het tegenovergestelde van een totalitaire staat, ook wel politiestaat genoemd. Denk aan het Duitsland van Adolf Hitler met zijn Gestapo, de DDR onder het communisme met de Stasi of de Sovjet-Unie tijdens de Koude Oorlog, toen de geheime dienst van Jozef Stalin politieke tegenstanders het leven zuur – beter gezegd: onmogelijk – maakte.

Met name vanaf de achttiende eeuw, onder invloed van de Verlichting en de Franse Revolutie (1789), kwam het ideaal van een rechtsstaat op. De idealen van vrijheid, gelijkheid en broederschap leiden met name in Europa en Noord-Amerika tegen een groeiend afkeer van het absolutisme, waarbij vorsten als alleenheersers veel zaken bepaalden.

De basisgedachten van de rechtsstaat – vrijheid en gelijkheid – worden vertolkt in de Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger.

Belangrijke kenmerken van een rechtsstaat

Het hoofddoel van een rechtsstaat is om de burgers van een land of begrensd gebied te beschermen tegen machtsmisbruik door de regering. In een rechtstaat worden burgers in juridische zin gelijk behandeld en kunnen ze, anders dan in een dictatuur, in vrijheid leven. Drie belangrijke kenmerken van een rechtsstaat zijn:

1. Er is sprake van een verdeling van de macht, de zogeheten trias politica van de Franse filosoof Charles Montesquieu. De wetgevende macht, uitvoerende macht en rechterlijke macht zijn van elkaar gescheiden. Zo wordt voorkomen dat één instantie of persoon te veel macht in handen krijgt.
2. De grondrechten van iedere individuele burger zijn vastgelegd in grondrechten in een grondwet zijn vastgelegd. Zowel burgers als de overheid dienen zich aan de wetten te houden.
3. Een legaliteitsbeginsel. Dit houdt in dat de overheid zijn onderdanen alleen mag beperken in hun vrijheden als hierover iets in de grondwet vermeld staat.
4. De rechtsspraak is onafhankelijk. Dit houdt in dat de rechters onpartijdig zijn en rechtspreken op basis van vastgelegde en voor iedereen controleerbare wetten.

Rechtstaat is niet per definitie een democratie

Overigens behoort het verschijnsel democratie niet automatisch tot het rechtstaatdenken. Een rechtstaat en democratie gaan vaak samen, maar dat hoeft niet. Zo kan een democratie heel democratisch lijken, maar houdt de overheid niet per se rekening met de rechten van individuele burgers. Ook hoeft een rechtsstaat niet per se een democratie te zijn. Er kunnen landen zijn met een beperkte democratie, waar wel rekening gehouden wordt met grondrechten van individuele inwoners.

Verder kan een rechtsstaat functioneren als beschermer van kwetsbare minderheden in een democratie. Als de meerderheid van de bevolking vindt dat een groep in de samenleving aangepakt moet worden, beschermen de vastgelegde burgerrechten de groep tegen het meerderheidsdenken van de democratie.

Ook boeiend: Democratie: betekenis en kenmerken
Lees meer over politieke geschiedenis
Boek: Rechtsstaat in verval – Sybe Schaap

Bronnen ▼