Reinier Pauw (1564-1636) en Amsterdam. Fragment uit de cover
Toen Amsterdam zich in 1578 aansloot bij de opstand tegen Spanje, kreeg het een calvinistische signatuur. Tegelijk kwam een economisch wonder op gang waarin de stad binnen één generatie uitgroeide tot de grootste handelsmetropool ter wereld. Als geen ander belichaamt Reinier Pauw (1564-1636), koopman en regent, deze onstuimige en onstuitbare groei. Hij organiseerde de eerste expedities naar Oost-Indië, stond aan de wieg van de VOC en werd achtmaal verkozen tot burgemeester. Hij werd een van de rijkste en machtigste mannen van Amsterdam, dat op zijn beurt de belangrijkste machtsfactor werd in de jonge Republiek der Nederlanden. Menno Witteveen dook in het leven van deze man, die in de vroege zeventiende eeuw het gezicht van Amsterdam én van de Republiek mede bepaalde. Mei 2022 verscheen het resultaat van dat onderzoek, de biografie Reinier Pauw (1564-1636) en Amsterdam (Boom). Op Historiek publiceren we een fragment.
Reinier Pauw (1564-1636) en Amsterdam
Johan van Oldenbarnevelt en prins Maurits staan te boek als de grondleggers van de Republiek. Zij hielden de moeizame erfenis van Willem van Oranje bijeen, waaruit dankzij een combinatie van toeval en beleid de unieke Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstond. Dat ontstaansverhaal is echter incompleet zonder de inbreng van Amsterdam, die de Republiek in staat stelde zelfstandig de strijd tegen Spanje vol te houden. Om die lacune te vullen kandideert dit boek een derde grondlegger: Reinier Adriaansz Pauw, achtmaal burgemeester van Amsterdam en ondernemer zonder weerga.
[…]
Reinier Pauw op 67-jarige leeftijd. De brief op tafel is geadresseerd aan ‘Mijn Heere Reinier Pauw / Outburgermr. der Stede Amsterdam’. Toegeschreven aan Jan van Ravesteyn, 1631. Particuliere collectie. Uit: Reinier Pauw (1564-1636) en Amsterdam Volgens de negentiende-eeuwse Zwitserse historicus Jacob Burckhardt ‘schept de geschiedenis er genoegen in zich bij tijd en wijle in één persoon samen te ballen’. Reinier Pauw was de belichaming van de even onstuimige als onstuitbare opkomst van Amsterdam. Hij steeg boven zijn stadgenoten uit door als eerste de rol van koopman te combineren met die van staatsman. Zijn succes in deze tweeledige hoedanigheid was vooral te danken aan zijn organisatorische talent. Zijn heerszucht ging gepaard met een bot egoïsme, een hoekige persoonlijkheid en een diepgevoelde noodzaak om een behaald voordeel tot het uiterste uit te buiten. In zijn gepolariseerde wereldbeeld kende hij slechts mede- en tegenstanders. Zijn ongenuanceerde zwart-wit denken paste bij een tijd die grote kansen bood ten koste van grote risico’s.
Pauw was in 1602 de drijvende kracht achter de oprichting van de VOC, waarvan hij ruim een decennium lang het beleid bepaalde. De VOC was meer dan het boegbeeld van de Gouden Eeuw, zij was de eerste onderneming ter wereld met de structuur van een naamloze vennootschap en als zodanig een institutionele innovatie met verreikende gevolgen. Een hedendaagse multinationale onderneming opereert op een grondslag die nauwelijks afwijkt van de VOC. Het onvermijdelijke spanningsveld tussen zo’n machtige onderneming en de nationale staat is eveneens van alle tijden. Deze nieuwe ondernemingsvorm kon ontstaan dankzij het zwakke centrale gezag in de Republiek. De VOC bouwde in Azië een imperium op dat losstond van de Republiek en waarvan het beleid werd bepaald door Amsterdamse regenten.
Oude Raadhuis in Amsterdam door Pieter Saenredam. (Publiek domein/wiki)
Amsterdam liet zijn economische macht gelden in de landelijke politiek, zeker nadat in 1609 het Twaalfjarig Bestand met Spanje was gesloten waartegen het zich met hand en tand had verzet. Pauw manifesteerde zich tijdens de Bestandstwisten tussen remonstranten en contraremonstranten als de voorman van de laatsten. Hij was de eerste Amsterdamse burgemeester die de macht van zijn stad inzette tegenover de politieke machthebbers van de Republiek. Voor en achter de schermen was hij de instigator van de staatsgreep die in augustus 1618 Oldenbarnevelt ten val bracht. Bovendien maakte hij deel uit van de rechtbank die de raadpensionaris in mei 1619 ter dood veroordeelde. De Amsterdammers waren vastbesloten de regeringsleider uit de weg te ruimen om een verlenging van het Bestand te verhinderen. De controverse tussen remonstranten en contraremonstranten werd door Pauw en de zijnen moedwillig op scherp gezet, omdat voortzetting van het Bestand de Amsterdamse handelsbelangen zou schaden. Stadhouder Maurits was er eveneens op gebrand de oorlog na afloop van het bestand te hervatten en maakte gaarne gebruik van de bres die Pauw in de gelederen van Oldenbarnevelt en zijn remonstrantse medestanders had geslagen.
Gehaat
De macht van Reinier Pauw was groot, maar van korte duur. Binnen en buiten Amsterdam had hij zich gehaat gemaakt, met als gevolg dat hij na 1621 terzijde werd geschoven. Niettemin zouden vele Amsterdamse burgemeesters in zijn voetsporen treden in een stelselmatige confrontatie met de landelijke politiek. Pauw had laten zien dat geen enkele staatsman zich kon veroorloven een beleid te voeren dat indruiste tegen de belangen van de machtigste stad van het land. Na de Pauwen kwamen andere koopmansdynastieën aan de macht, die op hun beurt koste wat het kost de Amsterdamse en eigen handelsbelangen lieten prevaleren. Wie in Amsterdam aan de touwtjes trok, stond mede aan het roer van Holland, de Republiek en de wereldhandel.
