Franciscus Gomarus (1563-1641) – Gereformeerd theoloog

De predikant en latere hoogleraar theologie Franciscus Gomarus (1563-1641) staat bekend als een van de gezichtsbepalende Nederlandse theologen van de zeventiende eeuw. Gomarus stond lijnrecht tegenover de theoloog Jacobus Arminius (ca.1559-1609). De Dordtse Synode van 1618-1619 sprak zich uit vóór de theologische visie van Gomarus en tegen Arminius.

Kerkelijke context (1568-1579): organisatorisch begin van de Nederduitsch Gereformeerde Kerk in de Nederlanden

Vanwege de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) bevonden verscheidene gereformeerde kerkgroepen zich in het buitenland, met name in het Heilige Roomse Rijk en in Engeland. Deze groepen vormden vanaf 1571 – op de Synode van Embden (1571) en de Synode van Dordt (1574) – de Nederduitsch Gereformeerde Kerk, de voorloper van de Nederlandse Hervormde Kerk (NHK), maar zaten in de beginfase dus in ballingschap in het buitenland. Vanaf 1579 werd de Nederduitsch Gereformeerde Kerk door de protestantse opstandelingen – gegroepeerd in de Unie van Utrecht – uitgeroepen tot de publieke kerk van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deze kerkelijke ontwikkelingen vonden plaats toen Gomarus nog jong was, tussen zijn achtste en achttiende.

Gomarus’ opleidingen, predikant- en hoogleraarschap

Franciscus Gomarus werd geboren in Brugge op 13 januari 1563, in een relatief welgesteld gezin dat met de Reformatie was meegegaan. Na de afronding van de Latijnse school in Brugge, volgde hij van 1578-1582 theologische scholing in Straatsburg en Neustadt. Hier kreeg hij les van enkele vooraanstaande calvinistische theologen die uit Heidelberg verbannen waren, onder wie Zacharias Ursinus (1534-1583) en Daniël Tossanus (1541-1602).

Van 1582 tot 1584 vervolgde Gomarus zijn opleiding aan de hogescholen van Oxford en Cambridge, waar hij in 1584 een graad behaalde als magister in de filosofie. In 1587 trad Gomarus aan als predikant van de Nederlandse vluchtelingengemeente in Frankfurt am Main, een gemeente waar eerder Petrus Datheen (ca.1531-1588) voorganger was geweest. Na zes jaar moest Gomarus uit Frankfurt vertrekken, omdat de gemeente waar hij voorging op slechte voet was komen te staan met plaatselijke lutherse voorgangers en de lutherse vorst in Frankfurt.

Op 25 januari 1594 kreeg Franciscus Gomarus een aanstelling als hoogleraar aan de Universiteit Leiden, tegen een jaarsalaris van 800 gulden. Kort erna, op 14 maart 1594, promoveerde hij tot doctor in Godgeleerdheid. Op 8 juni 1594 hield Gomarus in Leiden een inaugurele rede getiteld “Het Verbond van God” (De Foedere Dei), waaruit duidelijk werd dat Gomarus een gereformeerd-calvinistische theologie voorstond.

De eerste jaren van Gomarus’ hoogleraarschap in Leiden verliepen rustig. Gomarus ging onder meer aan de slag met het herzien van de Bijbelvertaling, die bekend geworden is als de Statenvertaling, die in 1637 door de Staten geautoriseerd zou worden. Met het vertalen en reviseren was vanaf 1595 Marnix van Sint-Aldegonde (1540-1598) bezig geweest, maar MArnix was in december 1598 overleden.

Strijd tussen Gomarus en Arminius (1604-1609)

De rust aan de Universiteit Leiden kwam na 1602 ten einde, toen de Amsterdamse predikant Jacobus Arminius tot hoogleraar werd benoemd. In 1602 overleden namelijk kort na elkaar twee hoogleraren aan een pestepidemie, waarna Gomarus als enige hoogleraar in Leiden overbleef. Daarom trok men Arminius aan. Tijdens een dispuut in mei 1603 zette een gereserveerde Gomarus, die Arminius te liberaal vond, zijn bezwaren aan de kant en promoveerde hij Arminius in september van dat jaar tot doctor in de theologie.

In 1604 kwamen Gomarus en Arminius met elkaar in conflict. De discussie tussen beide hoogleraren ging over de rechtvaardigmaking van de mens en de predestinatie (uitverkiezing). Speciaal centraal stond de vraag of Gods besluiten hierover afhankelijk waren van menselijke keuzes. Gomarus geloofde dat God volledig soeverein beslist over de uitverkiezing en dat deze al vóór de geboorte van een mens vastlag. Arminius geloofde in de menselijke wil en de voorwaarde voor menselijk geloof om uitverkoren te worden. Arminius stelde dat God niet al bij de geboorte had bepaald of een schepsel naar de hemel of hel zou gaan. De theologie van Arminius is remonstrantisme gaan heten (hun aanhangers waren de ‘rekkelijken‘), terwijl de theologie die Gomarus aanhing het contraremonstrantisme is genoemd (met als aanhangers de ‘preciezen’).

In 1607 kwam een commissie tot stand om het theologische geschil tussen beide mannen op te lossen, maar twee sessies bleken onvoldoende om eruit te komen. In 1609 stierf vervolgens Arminius. Hij werd begraven in de Pieterskerk in Leiden.

De Synode van Dordrecht (1618-1619) spreekt zich uit vóór Gomarus’ theologie

Met de dood van Arminius was het theologische dispuut echter nog niet ten einde. In verscheidene Hollandse steden raakten remonstrantse predikanten in conflict met contraremonstrantse vroedschappen (een deel van het stadsbestuur). Op aandringen van de contraremonstrantse stadhouder Maurits kwam het tot een synode, de Synode van Dordrecht van 1618-1619. Hier kwamen de Dordtse Leerregels tot stand, een verzameling artikelen van de contraremonstranten (volgelingen van Gomarus’ theologie). Deze Dordste Leerregels keerden zich tegen de opvattingen van Arminius en de remonstranten die zij vervat hadden in de zogenoemde Vijf artikelen.

Het theologische conflict, vermengd met politieke-militaire tegenstellingen, leidde tot een machtsgreep door stadhouder Maurits. Deze liet enkele hoofdpersonen van de (remonstrantse) oppositie oppakken. Onder hen bevonden zich namen als raadspensionaris Johan van Oldenbarnevelt (die op 13 mei 1619 onthoofd werd op het Binnenhof), Hugo de Groot en Rombout Hogerbeets (die beide in 1619 gevangengezet werden in Slot Loevestein).

Op de Dordse Synode nam Gomarus een supralapsaristisch standpunt in over de volgorde van Gods raadsbesluiten. Volgens Gomarus had God al vóór de schepping van de mens besloten tot de uitverkiezing. De Dordtse Synode koos voor een infralapsaristische insteek: God besloot eerst de mens te scheppen, daarna de zondeval toe te laten en pas daarna tot de uitverkiezing.

Periode in Middelburg, Saumur en Groningen & werken

Aan Franciscus Gomarus’ hoogleraarschap in Leiden kwam in 1609 een einde. Vanwege de aanstelling van de als heterodox beschouwde Conrad Vorstius (1569-1622) als opvolger van Arminius, besloot Gomarus ontslag te nemen. Daarna werd hij hoogleraar in Middelburg (1611), in de Franse plek Saumur (1615) en vervolgens van 1618 tot zijn dood in 1641 in Groningen.

Tijdens zijn leven schreef Gomarus meerdere theologische verhandelingen. Een daarvan was Defensio investigationes originis sabbati (1632), waarin hij de stelling verdedigde dat de zondag niet rechtstreeks van de joodse sabbat afgeleid kan worden.

Franciscus Gomarus overleed op 11 januari 1641. Hij werd ten ruste gelegd in het koor van de Martinikerk in Groningen, waar al eerder zijn vrouw begraven was.

Lees ook: De Synode van Dordrecht 1618-1619
Boek: Dordrecht. Het hof van Nederland

Bronnen ▼