Doen we nog goed als niemand ons ziet?

Een ring die onzichtbaar maakt. Dat doet nogal denken aan Tolkien’s beroemde boekenserie In de ban van de ring. De bekende filosoof Plato schreef meer dan tweeduizend jaar geleden echter ook al over een onzichtbaarheidsring: de ring van Gyges. De denker gebruikte de ring voor een gedachte-experiment. Handelen mensen uit vrije wil rechtvaardig, of alleen omdat ze anders gestraft worden?

Plato introduceert de ring in het tweede boek van zijn beroemde werk De Staat, waarin de filosoof nadenkt over hoe een ideale samenleving eruitziet en wat deugden zoals rechtvaardigheid betekenen. De denker beschrijft een gesprek tussen de beroemde filosoof Socrates en zijn leerling Glaucon, een broer van Plato. De twee onderzoeken waarom mensen rechtvaardig handelen. Doen ze dit uit vrije wil en omdat ze geloven in rechtvaardigheid, of enkel omdat ze bang zijn anders bestraft te worden? Glaucon beweert dat het laatste het geval is. Om zijn punt te onderbouwen, introduceert Glaucon vervolgens de ring van Gyges. Dat verhaal gaat ongeveer als volgt.

Een magische ring

Na een aardbeving en een hevige storm stuit een herder met de naam Gyges tijdens het weiden van zijn kudde op een grote opening in de aarde. Zonder angst besluit de herder, die in dienst is van de machtige koning van Lydië, voorzichtig naar beneden te klauteren. Diep onder de grond stuit Gyges vervolgens op een reusachtig bronzen paard waarin deuren zijn bevestigd. In het mysterieuze paard vindt de herder het lijk van een reus, met aan zijn vinger een gouden ring. Gretig pakt de herder de ring van het lijk en klimt vervolgens weer naar de oppervlakte.

Kort hierna vergaderen de herders van Lydië om de koning over hun kuddes te informeren. Ook Gyges is bij dit gesprek aanwezig. De herder heeft de ring om zijn vinger en als hij er tijdens de vergadering in gedachten aan draait, merkt hij tot zijn verbazing dat hij voor de anderen ineens onzichtbaar wordt. Zijn collega’s praten over hem alsof hij er niet meer bij is. Als Gyges nogmaals aan de ring draait is hij plotsklaps weer voor iedereen zichtbaar. De herder realiseert zich dan dat hij met de magische ring naar believen onzichtbaar en weer zichtbaar kan worden. En dat kan van pas komen…

Gyges wordt door de herders gekozen om naar het hof van de koning te gaan en daar namens hen verslag uit te brengen over de kuddes. Aangekomen bij het hof gebruikt de herder zijn onzichtbaarheid vervolgens om de koningin te verleiden en met haar samen te zweren tegen de koning. Uiteindelijk doodt de herder de koning zelfs en neemt hij de troon over.

Volgens Glaucon laat dit verhaal zien dat als iemand zonder gevolgen kan handelen, de grenzen van wat moreel is al snel vervagen. Rechtvaardigheid komt volgens hem meestal niet voort uit de oprechte wens van mensen om goed te doen, maar eerder uit de angst voor straf of negatieve sociale gevolgen. Wie een ring van Gyges heeft zou zonder gevolgen de eigen verlangens kunnen volgen en volgens Glaucon kan geen mens die verleiding weerstaan. Als er bijvoorbeeld twee van dergelijke magische ringen zouden bestaan, en zowel een rechtvaardig als een onrechtvaardig persoon ontvingen er één, dan zou geen van beiden volgens de denker in staat zijn om rechtvaardig te blijven.

Rechtvaardigheid is volgens dit verhaal van Glaucon daarmee niet iets dat mensen van nature nastreven. Als ze de mogelijkheid hebben om zonder gevolgen immoreel gedrag te vertonen, zullen zelfs de meest rechtvaardige mensen uiteindelijk het eigenbelang vooropstellen.

Reactie

Voor wie dit allemaal wat cynisch vindt, is het goed te weten dat Socrates het niet met Glaucon eens is. In zijn reactie verklaart de denker dat er wel degelijk rechtvaardige en onrechtvaardige mensen zijn, waarbij de laatste categorie gevormd zou worden door mensen die zonder ware wijsheid leven.

Via deze dialoog betoogt Plato dat mensen inderdaad vaak handelen uit eigen belang en dat dat ook logisch is. Tegelijkertijd benadrukt hij echter dat het in ons eigen belang is om rechtvaardig te zijn. Onrechtvaardig handelen zou namelijk niet alleen anderen schaden, maar ook ons onszelf.

Mermnaden

Gyges wordt ook aangehaald in het werk van Herodotus. In zijn Historiae beschrijft de Griekse geschiedschrijver hoe Gyges de grondlegger wordt van de dynastie van de Mermnaden, nadat hij de koning van Lydië heeft omgebracht. Van een magische ring is in dit verhaal geen sprake.

Bronnen ▼