Tijdens een opgraving in het centrum van Tongeren is een metalen plaatje met bijzondere inscripties uit de Romeinse tijd gevonden. Het gaat om een zogeheten defixio of vervloekingstablet, waarmee men destijds onheil over iemand probeerde af te roepen. In dit geval was de ongelukkige ene Gaius Iulius Viator, zoon van Ingenua.
Het plaatje is 12 centimeter hoog en 12 tot 14 centimeter breed. Twee perforaties en een nagel wijzen erop dat het waarschijnlijk ergens aan bevestigd was. Het object is volgens de onderzoekers in de omgeving vervaardigd. Het gebruikte lood blijkt namelijk te zijn gewonnen in het oosten van België of in de Eifel (Duitsland).
Jahwe en Baal
In het oppervlak zijn diverse tekeningen, tekens en teksten gekrast. Bovenaan zijn magische tekens te vinden, die geïnspireerd lijken op de letters van het Griekse alfabet. Daaronder is er een zone met godennamen, magische tekens en woorden, in Griekse tekens en gevat in een soort halve cirkel.
Bovenaan verschijnen in de band magische woorden en (varianten op) de namen van minstens twee goden uit het Midden Oosten, die daaronder herhaald worden: Jahwe, de naam van de God van de Israëlieten, en Baal, een Semitische vruchtbaarheids- en weergod. In een soort huisvorm staat onder andere te lezen: ‘Geef’ (wat zoveel betekent als: dat mijn wens verhoord wordt). Het Gallo-Romeins Museum in Tongeren over de inscripties:
“Opvallend zijn de namen van oosterse godheden. Die werden vereerd in de streek van het huidige Israël. Onderzoekers weten met zekerheid dat het een vervloekingsplaatje is. Ook het gebruikte metaal, namelijk lood, wijst op negatieve magie.”
Onderwereld
Een uitgebreide vervloekingsformule is niet op het tablet te vinden. Toch suggereren gelijksoortige tabletjes, waarop soms wél vervloekingsformules staan en die in serie werden gemaakt, dat het hier om ‘negatieve’ of zwarte magie gaat. De onderzoekers:
“Ook het gebruikte metaal – lood, een zwaar, donker en koud metaal – reikt hiervoor een argument aan. Lood werd, behalve voor vervloekingstabletten, bijvoorbeeld ook regelmatig als grondstof voor sarcofagen gebruikt. Het werd geassocieerd met de onderwereld.”
Uniek
Het vervloekingsplaatje is volgens de onderzoekers uniek in België. Andere exemplaren zijn veel minder goed bewaard. Vervloekingsplaatjes uit het huidige Tunesië en Griekenland hebben tekeningen en formules die sterk vergelijkbaar zijn aan die van het plaatje uit Tongeren. De onderzoekers vermoeden dat er ook in de regio van de civitas Tungrorum (een groot Romeins administratief district in het huidige oosten van België) handboeken circuleerden met magische formules die gebruikt konden worden op vervloekingstabletten. In basisversie waren die formules mogelijk opgesteld in Egypte. Uit de handboeken werd geput voor het aanbrengen van de inscripties.
“We kunnen ons ongeveer het volgende scenario voorstellen: een vijand van Gaius Iulius Viator maakte het vervloekingstablet vast aan diens huis, op een plek waar dit niet opviel, bijvoorbeeld net onder het dak. Daar zal het tablet een tijd gehangen hebben, tot het naar beneden viel, of tot het gebouw waarop het bevestigd was, afgebroken werd.”
Motieven
Romeinen hadden verschillende motieven om mensen te vervloeken. Soms moest middels zwarte magie afgerekend worden met een mede-burger omdat deze zich bijvoorbeeld schuldig had gemaakt aan diefstal of een andere misdaad. Maar er werd ook wel naar vervloeking gegrepen als iemand een concurrent was in de liefde of op de werkvloer, of om af te rekenen met politieke of sportieve tegenstanders. Dat het de Romeinen ernst was blijkt wel uit een citaat van de Romeins militair en letterkundige Plinius de Oudere in zijn encyclopedie Naturalis historia (28, 19):
“Er is werkelijk niemand die niet bang is door zwarte magie behekst te worden”.
Overzicht van boeken over het Romeinse Rijk
