“Salvator Mundi”, het duurste schilderij ooit van Leonardo da Vinci

Bij veilinghuis Christie’s in New York is woensdag een vermeend werk van Leonardo da Vinci, “Salvator Mundi”, geveild voor 450 miljoen dollar, omgerekend zo’n 382 miljoen euro. Het is daarmee het duurste kunstwerk ooit. Het hoogste bedrag dat tot dusver tijdens een veiling was betaald was 179,4 miljoen dollar (160 miljoen euro) voor het schilderij Les femmes d’Alger van Pablo Picasso.

Het geveilde schilderij, het enige schilderij van Leonardo da Vinci in privébezit, werd in 2011 toegeschreven aan Da Vinci. Volgens verschillende critici is het werk echter deels door zijn leerlingen geschilderd. Het schilderij toont een zegende Christus (“Salvator Mundi”, Redder van de wereld) met een kristallen bol. Het werk dateert uit 1500 en werd door veilinghuis Christie’s geplugd als “De Laatste Da Vinci” en de “mannelijke Mona Lisa”, onder meer vanwege het wat mysterieuze glimlachje van de Christus.

Leerling of meester?

In historische bronnen waren al aanwijzingen te vinden dat Da Vinci een “Christus op de Wijze van God de Vader” had gemaakt. Pas in 1900 dook “Salvator Mundi” echter weer op. Het werk werd toen gekocht door een Britse verzamelaar, die helemaal niet door had dat het om een werk van Da Vinci ging. Dat was niet zo vreemd, want het werk was flink beschadigd en vanwege een dikke vernislaag nauwelijks herkenbaar. De verzamelaar kocht het werk als (kopie van) een werk van Leonardo’s leerling Giovanni Antonio Boltraffio. Toen de bezittingen van de Britse verzamelaar in 1958 van de hand werden gedaan, bracht het werk, dat toen werd gepresenteerd als een kopie van een kopie van Da Vinci nog geen honderd dollar op.

In 2005 werd het schilderij gekocht door een consortium van kunsthandelaren en verzamelaars, die vermoedden dat het wel eens om meer dan een kopie van Da Vinci kon gaan. Zes jaar later werd het werk in de National Gallery in Londen inderdaad als een échte Da Vinci gepresenteerd. In de tussentijd was het werk zorgvuldig gereinigd en hersteld. Experts hadden het werk onder meer vergeleken met Da Vinci’s werk Maagd op de rotsen en waren getroffen door de overeenkomsten in stijl. Belangrijk voor de erkenning was verder dat het werk vrijwel volledig overeenkwam met een ets van Wenceslaus Hollar, die in 1650 een kopie van het schilderij maakte. Volgens de National Gallery was het paneel ooit eigendom van Henriëtta Maria, de vrouw van Karel I van Engeland.

Salvator Mundi - Leonardo da Vinci — Salvator Mundi – Leonardo da Vinci

Sfumato-vervaging

Vanzelfsprekend werd ook de verf van het schilderij uitvoerig onderzocht. Men ontdekte onder meer dat de kunstenaar nog tijdens het maken een wijziging aanbracht. De duim van Christus’ rechterhand stond oorspronkelijk namelijk anders. Voor experts was dat een duidelijke aanwijzing dat het niet om het werk van een kopiist ging. Da Vinci’s biograaf Walter Isaacson:

“Bovendien weerspiegelde onder infrarood licht de witte onderlaag op het paneel, en daarop was boven Christus’ linkeroog de afdruk te zien van de handpalm van de schilder om daarmee sfumato-vervaging aan te brengen, en dat was typisch een Leonardotechniek.”

De officiële erkenning van het werk legde het consortium geen windeieren. In 2013 verkocht men het schilderij voor bijna 80 miljoen dollar aan de Zwitserse kunsthandelaar Yves Bouvier. Die verkocht de Da Vinci korte tijd later voor 127 miljoen dollar door aan de Russische kunstmiljonair Dmitri Rybolovlev. Deze Rus, die momenteel verwikkeld in een extreem dure scheiding, heeft het werk nu van de hand gedaan.

Kristallen bol

Da Vinci’s “Salvator Mundi” is nog altijd onderwerp van discussie. Niet alle kunstkenners zijn het erover eens dat het werk volledig door de meester zelf is gemaakt. De Nederlandse kunsthistoricus Michael Kwakkelstein denkt bijvoorbeeld dat alleen de handen en het haar door Da Vinci geschilderd zijn en de rest door leerlingen.

Daarnaast lijkt Da Vinci een ongebruikelijke fout te hebben gemaakt. Een massieve kristallen bol zorgt normaal gesproken namelijk voor een omgekeerd beeld, maar op het schilderij van Da Vinci zijn Christus’ lichaam en de vouwen in diens mantel helemaal niet omgekeerd. Walter Isaacson:

“Waarom heeft Leonardo dit niet zo gedaan? Heeft hij misschien niet gezien, of vermoed, hoe het licht wordt verstrooid in een massieve bol? Ik vind dat moeilijk te geloven. Hij ging in die tijd juist helemaal op in zijn optische studies, en de manier waarop licht weerkaatst en breekt was een obsessie voor hem.”

Isaacson leidt hieruit overigens niet af dat Da Vinci niet de maker van het werk is. Volgens hem schilder Da Vinci de bol bewust ‘fout’, mogelijk omdat het omgekeerde beeld anders te veel zou afleiden of omdat hij