Slag bij het Teutoburgerwoud – Varusslag

Van 9 tot 11 september in het jaar 9 na Chr., vond in het huidige Duitsland de Slag bij het Teutoburgerwoud (Varusslag) plaats, hoogstwaarschijnlijk bij het huidige gehucht Kalkriese in Nedersaksen. De Germanen hakten hier drie legioenen van circa 18.000 Romeinen in de pan. Het was een van de grootste nederlagen uit de Romeinse militaire geschiedenis. De Slag bij het Teutoburgerwoud heeft nog lang nagegalmd in de Duitse geschiedenis, tot de Eerste Wereldoorlog en Tweede Wereldoorlog aan toe.

De Britse historicus Edward Creasy (1812-1878), die als docent werkte aan de University of London, schreef in 1851 een beroemd geworden boek over de vijftien belangrijkste veldslagen uit de geschiedenis tot dan toe: The Fifteen Decisive Battles of the World. Onder deze vijftien slagen rekende hij ook de Slag bij het Teutoburgerwoud. Deze slag had historisch gezien een grote impact op de wereldgeschiedenis. Andere veldslagen die in Creasy’s top 15 prijkten, waren de door Alexander de Grote gewonnen Slag bij Gaugamela (312 v.Chr.), de Slag bij Poitiers (733), de Slag bij Hastings (1066), de nederlaag van de Spaanse Armada (1588) en de Slag bij Waterloo (1815).

Tijdens de Slag bij het Teutoburgerwoud lokten de Germanen, aangevoerd door Arminius (18 v.Chr.-19 na Chr.), drie Romeinse legioenen in een hinderlaag. De Romeinen stonden onder leiding van Publius Quintilius Varus (46 v.Chr.-9 na Chr.). Een geschatte 18.000 Romeinse soldaten stierf in de Germaanse massaslachting. Slechts weinigen ontkwamen aan de Germaanse raid. Varus zelf pleegde hierna uit wanhoop zelfmoord.

Voorgeschiedenis Slag bij het Teutoburgerwoud

De vroegste Romeinse overwinningen op de Germanen dateren uit 102 en 101 v.Chr., toen de Romeinen onder leiding van Marius onder meer de Teutonen versloegen. In 58 v.Chr. voerde ook Julius Caesar (100-44 v. Chr.) een veldtocht aan tegen de Germanen, bij Colmar in het noordoosten van het huidige Frankrijk. Daar versloegen Caesars troepen de Germaanse aanvoerder Ariovistus van onder meer de Sueben-stam.

Van 15 tot 7 v.Chr. voerde keizer Augustus (63 v.Chr.-14 na Chr.) een militaire operatie uit, waarbij de Romeinen het gebied ten oosten van de Rijn tot aan de Elbe onder controle moesten brengen. De leiding berustte bij Augustus’ adoptiezonen Drusus (38- 9 v.Chr.) en Tiberius (42 v.Chr.-37 na Chr.). Laatstgenoemde volgde in 14 na Christus Augustus als keizer op. De Romeinen wilden in het gebied een permanente Romeinse heerschappij vestigen. Om die reden bouwden ze langs de rivieren de Rijn (Rhenus), de Lippe (Lippia), de Eems (Amisia) en tevens langs de Noordzeekust een reeks militair versterkte logistieke forten.

Daarnaast sloten de Romeinen in het gebied tussen de Rijn en Elbe allerlei verdragen met lokale stammen, om zo een ‘verdeel-en-heers-politiek’ te kunnen voeren. Dit beleid werd gevoerd tot 1 januari 7 v.Chr., toen een triomftocht van Tiberius door Rome het slot van de campagnes inluidde.

Het bleef daarna echter onrustig in het gebied, zowel door opstanden als door acties van de Romeinen. In 4 na Christus bijvoorbeeld, viel onder Tiberius een Romeins leger het Germaanse gebied binnen dat direct ten oosten van de Rijn lag. Het leger overwon de Cananefaten, Chattuarii en Bructeren. Kort erna brak echter ook, in het huidige Albanië, de Illyrische Opstand (6-9 na Chr.) uit. Hierdoor moest de meerderheid van de twaalf Romeinse legioenen, vanuit de regio’s die grensden aan de Germaanse gebieden, uitwijken naar de provincie Illyricum.

In 7 na Chr. was Publius Quinctilius Varus, als opvolger van de broers Tiberius en Drusus, benoemd tot de nieuwe opperbevelhebber van de Romeinse troepen langs de Rijn.

Onder de autoritaire Varus veranderde de Germaanse meegaandheid, zo schreef in de 3e eeuw na Chr. de Romeinse geschiedschrijver Cassius Dio. De Germanen schikten zich…:

…tot Quintilius Varus als gouverneur het opperbevel over Germanië overnam en hen te snel wilde hervormen. Doordat hij zich autoritair opstelde, doordat hij hun ook verordeningen oplegde en in het bijzonder de manier waarop hij belasting van hen verlangde (alsof zij onderdanen waren), kwam er een einde aan hun geduld.

Strijdverloop: hoogverraad door Arminius

Over de aanvoerder van de Germaanse opstand bij het Teutoburgerwoud, Arminius, zijn maar weinig biografische gegevens bekend. We weten dat hij van de Cherusken afstamde, dat zijn vader een Cheruskische vorst was, dat hij goed Latijn kende en lange tijd – samen met zijn broer Flavus – in het Romeinse leger diende als aanvoerder van Germaanse troepen. In september van het jaar 9 na Chr. organiseerde Arminius een hinderlaag die zijn weerga niet kende en 18.000 Romeinen het leven kostte. Het 17e, 18e en 19e legioen werden volledig in de pan gehakt.

Arminius leidde de Romeinse troepen – die terugkeerden van een mars en onderweg waren naar hun winterkampen in Xanten, Anreppen en Haltern – in een hinderlaag door ze naar een smalle landstrook te voeren, die aan één kant was afgeschermd door een kort stuk bos met daarachter een groot moeras. Aan de andere kant, waar de Germanen verstopt zaten, lag een lange rij heuvels. Daar hadden de Germanen een aarden wal opgeworpen waarachter ze zich verschansten. Door de engte konden de Romeinen hun troepen niet in de ideale, voor hen gewone gevechtsorde manoeuvreren. Ook konden ze niet vluchten vanwege het achterliggende moeras – waarin veel Romeinen omkwamen – en de heuvels aan de andere kant. Al met al waren de Romeinen dus eenvoudige prooien voor de Germanen.

Een belangrijke kanttekening is dat Arminius een groot aandeel had in het uitstippelen van de Romeinse marsroute die de drie legioenen volgden. Arminius kende het gebied waardoor het Romeinse leger zou marcheren als zijn broekzak. Met voorbedachte rade stuurde hij de Romeinen letterlijk het bos en het moeras in en pleegde zo hoogverraad jegens zijn Romeinse bazen.

Er werd drie dagen gevochten, maar het was een ongelijke strijd. Toen duidelijk was dat de Romeinen de veldslag zouden verliezen, pleegde de Romeinse generaal Varus zelfmoord. Het aantal slachtoffers van de Germaanse aanval wordt door historici geschat tussen de 16.000 (dit getal noemt Peter Wells) en 20.000 man (dit getal werd genoemd in 2011 op een conferentie). De Romeinse legioenen die in september van het jaar 9 aan de beurt waren, bestonden uit circa 20.000 tot maximaal 32.000 soldaten.

Gevolgen van de slag

Keizer Augustus was geschokt toen hij hoorde van Romeinse vernedering. Toen hij het afgehakte hoofd van Varus gepresenteerd kreeg, barstte hij – naar verluidt – in huilen uit. Historicus Suetonius vermeldt dat Augustus zich maandenlang niet schoor noch knipte. Regelmatig zou Augustus, volgens Romeinse historicus Suetonius (69-140), de volgende kreet geslaakt hebben:

‘Quinctili Vare, redde legiones!’ Vertaald: ‘Quinctilius Varus, geef me mijn legioenen terug!’

De Duitse geschiedkundige Leopold von Ranke (1795-1886) – geestelijk vader van het historisme – stelde echter dat dit soort gedrag totaal niet bij Augustus paste en dat Suetonius’ beschrijving van Augustus’ reactie dus mythisch is.

Na de Slag bij het Teutoburgerwoud brak een zevenjarige oorlog uit – van 9 tot 16 na Chr. – tussen de Germanen en Romeinen. De Romeinen stelden zich tot doel de Germaanse gebieden te heroveren. Met name onder aanvoering van Germanicus Julius Caesar (15 v.Chr.-19 na Chr.), die in de jaren 14 tot 16 drie veldtochten tegen de Germanen voerde. Deze drie campagnes verliepen wisselend, maar in het jaar 16 was duidelijk dat de Romeinen het gebied Germania ten oosten van de Rijn – hoewel alleen door militairen in het gebied achter te houden – onder controle hadden. Feitelijk was het niet meer dan een Pyrrusoverwinning. Hoe dan ook, op 26 mei 17 hield Germanicus een grootse zegetocht door Rome om ‘de overwinning’ dit te vieren.

In de periode hierna verstevigden en voltooiden de Romeinen hun befaamd geworden Limes, de noordgrens van het Romeinse Rijk.

Arminius als Duitse volksheld (16e- 19e eeuw)

Tijdens de renaissance in de veertiende eeuw was een eerste deel van Tacitus Annalen (boek 11-16) herontdekt, gevolgd door begin zestiende eeuw (in 1508) een ander deel van dit werk (boek 1-6). De boeken 1-6 werden in 1515 in Rome herdrukt en begonnen te circuleren onder aanhangers van het humanisme. Tacitus noemde Arminius in zijn Annalen ‘de bevrijder van Germania’, de man die de Romeinen glansrijk verslagen had.

De Duitse reformator Maarten Luther (1483-1546) was een van de eerste Duitsers die Arminius echt onder het stof vandaan haalde en hem op een voetstuk plaatste als de ‘eerste echte Duitser’ uit de geschiedenis. Luther noemde Arminius ‘Hermann’. Hermann was een combinatie van Heer en Mann: de Legerman dus.

In 1806 versloeg Napoleon Bonaparte (1769-1821) in een beslissende slag de legers van de Duitse staten. Vanaf dat moment begonnen de Duitsers, die deze nederlaag zeer smadelijk vonden, te zoeken naar historische helden die het leed konden verzachten. Ze kwamen uit bij de Slag bij het Teutoburgerwoud en de rol van de Germaan Arminius. Napoleon vereenzelvigden zij – vanwege zijn romaanse taal en het feit dat hij zichzelf als Romeins keizer presenteerde – met de Romeinse aartsvijand. De Duitsers noemden hun aartsvijanden uit Latijn-sprekende landen welschen Erbfeind , een moeilijk vertaalbare frase dat zoiets inhoudt als ‘Romaanse erfvijand’.

In 1808 schreef de Duitse toneelschrijver Heinrich von Kleist (1711-1811) een drama dat hij baseerde op de Slag bij het Teutoburgerwoud: Die Hermannsschlacht. Omdat Napoleon in de jaren erna nog diverse keren won, werd het stuk eerst aan de kant gelegd om, postuum, in 1821 gepubliceerd te worden. In 1860 voerde een toneelgezelschap het stuk voor de eerste keer op, maar echt aanslaan deed het niet. Het stuk werd in 1924 verfilmd als Die Hermannsschlacht. Nadat Adolf Hitler (1889-1945) aan de macht kwam, begon het met het toneelstuk pas echt goed te lopen. In de jaren van een sterk opkomend nationaalsocialisme, de jaren 1933 en 1934, was het dramastuk liefst 146 keer op het toneel te zien.

Omstreeks 1875, zo stelde classicus Martin M. Winkler in 2015 in Arminius the Liberator, was de gemeenschappelijke Duitse persvisie op Arminius als volgt samen te vatten:

“Arminius wird als “Staatsmann” modelliert, der seinen Politik auf “Blut und Eisen” [bloed en ijzer, EK] gründete, um endlich den gemeinsamen Widerstand gegen Rom zu organisieren.” (p.xiiii).

‘Hermann der Cherusker’, zoals Arminius in het Duits kwam te heten, werd dus vergeleken met niemand minder dan de toenmalige Duitse staatsman Otto von Bismarck (1815-1898). Deze Bismarck, de ‘IJzeren Kanselier’, had in 1871 de eenwording van Duitsland bewerkstelligd en legde daarna (onder meer) ook de basis van een Duitse verzorgingsstaat.

Het was in overigens datzelfde jaar, op 16 augustus 1875, dat er in Detmold een groot standbeeld voor Hermann der Cherusker onthuld werd: het Hermannsdenkmal, waar vanaf 1838 aan gebouwd was. Het was een kunstwerk van 53 meter hoog, gemaakt door de Duits beeldhouwer Ernst von Bandel (1800-1876), die zijn complete vermogen in het project gestopt had om het te kunnen voltooien.

De nazi’s aanbaden Arminius als Duitse volksheld en gebruikten hem al vroeg in hun propaganda en speeches. In het boek Der Tag, an dem Deutschland entstand (2008) lezen we:

“Ebenso wie andere Gruppierungen im nationalen und völkischen Lager nahm auch die NSDAP den Arminius-Mythos früh in ihre Mythologie auf. Zudem nutzte die Partei das Hermannsdenkmal für propagandistische Zwecke, erstmals in den Jahren 1925 und 1926. Adolf Hitler besuchte im November 1926 das Denkmal.” (S.195/203)

In 1933 gebruikte Hitler voor de Lippische Landtagsverkiezingen ook een poster met een foto van hemzelf en daaronder de tekst:

‘Hitler, der neue Hermann’

In een ‘geheime toespraak’ voor aanstaande officieren van de Wehrmacht in 1942, gebruikte Hitler specifiek Arminius als model voor militair leiderschap. Ook noemde hij Arminius’ overwinning op Varus het beginpunt van de Duitse geschiedenis. Andersom gebruikten de nazi’s ook personen in hun propaganda die ze beschouwden als prototypen van foute bevolkingsgroepen. Zo was de jood Julius Barmat (1889-1938) een prominent doelwit in de (verkiezings)campagnes van Adolf Hitler.

Bronnen ▼