Jona Lendering
Op 21 april herdachten de oude Romeinen de stichting van hun stad. Daarover wil ik wat misverstanden opruimen.
Om te beginnen: dat de mensen in de Oudheid de stichting van een stad op een bepaalde datum herdachten, wil vanzelfsprekend niet zeggen dat ze meenden dat die stad op die datum was gesticht. Van (ik meen) Trier is bijvoorbeeld bekend dat het de viering van zijn stichting verplaatste van een datum in de winter naar een datum in de zomer om zo een wit voetje te halen bij een keizer die op die zomerse datum de troon was bestegen.
Dubbele uitleg
Een tweede misverstand behelst dat er ooit herders leefden op de heuveltoppen bij de Tiber. Die herders zouden Romulus en Remus hebben gevonden, terwijl ze werden gezoogd door een wolvin. De twee groeiden daarna op als herders en stichtten later Rome.
Ook auteurs die het verhaal over de wolvin als sprookje beschouwen, beschrijven het vroegste Rome als herdersnederzetting. Terwijl het toch vreemd is om uit één en dezelfde groep bronnen het ene element af te doen als fictie en het andere als betrouwbaar. Zulk brongebruik moet je verantwoorden.
Die herders zijn echter net zo goed verzonnen als de wolvin. De IJzertijdhutten die op de heuvel Palatijn zijn opgegraven, bewijzen dat de bewoners varkens hielden en zich bezighielden met de teelt van tarwe, gerst en erwten. Boeren dus, geen herders.
Voor zover er herders woonden in de buurt, waren het de leveranciers van de wol die werd bewerkt op de getouwen waarvan weefgewichtjes zijn opgegraven. Maar die herders lieten hun kuddes grazen op de hellingen van de verderop gelegen bergen. Herders en boeren vormen in eenvoudige economieën namelijk complementaire delen met de ene groep op of bij de riviervlakte en de andere in de bergen.
Hoe komen die herders in de stichtingssage? Heel simpel: in de derde eeuw v.Chr., toen de Romeinen her en der in Italië steden stichtten, was het begin van een stad een concreet te dateren gebeurtenis en de Romeinen vroegen zich af wanneer hun eigen stad was gesticht. Omdat ze zich het aaneengroeien van boerendorpjes niet konden voorstellen, stelden ze zich een rituele stichting voor in een primitieve tijd. Nu kende men in de derde eeuw niets primitievers dan herders. Dus moesten Romulus en Remus herders zijn geweest en dus werd een herdersfeest dat vanouds op 21 april werd gevierd, de parilia, beschouwd als herinnering aan de stichting. De sage is dus een terugprojectie van de verhoudingen uit de derde eeuw v.Chr.
Dit illustreert een belangrijk methodologisch punt. Zoals wij de oude wereld nooit zomaar kennen maar altijd interpreteren, zo kenden de oude schrijvers de wereld vóór hun tijd niet maar interpreteerden ze die. We moeten ons dus inleven in een vervlogen tijd waarvan de mensen zich inleefden in een vervlogen tijd. Hermeneutiek (het inleven in een oude cultuur om haar te verklaren) kan een dubbel proces zijn.
Archeologische vondsten & geschreven teksten
Derde misverstand: de stadsmuur van Rome is opgegraven. Deze claim kan alleen worden getypeerd als een aan wetenschapsfraude grenzend staaltje kwakarcheologie. Zie het plaatje voor een opgraving van Andrea Carandini.
Het grijze deel toont wat op de rand van het Forum en de Palatijn is gevonden: enkele paalgaten waar weinig van te maken valt. Aannemend – aannemend! – dat het gaat om een stadswal, kan die naar voren hebben doorgelopen (op het plaatje: naar beneden). Door de linkergrens van de opgraving te gebruiken als symmetrieas en het plaatje te spiegelen, maakt Carandini er echter een compleet poortgebouw van. Ik verzin dit ook niet.
De archeoloog heeft zijn vondsten zó geïnterpreteerd dat ze bevestigen wat er staat in een bron die hij letterlijk neemt. Een staaltje klinkklare wetenschap, waarvan er in de oudheidkunde helaas vele zijn. Als u binnenkort naar de “march for science” gaat, hoop ik dat u niet voor déze wetenschap demonstreert, want hoe sneller dit is vergeten, hoe beter.
Tekstuitleg
Volgende misverstand: Rome is gebouwd op zeven heuvels. De auteur Festus, die het woord Septimontium moet verklaren, schrijft het volgende:
Septimontium noemden ze een feestdag, waarbij op zeven plaatsen offers werden gebracht: op de Palatijn, op de Velia, op de Fagutal, in de Subura, op de Germalus, op de Caelius, op de Oppius en op de Cispius.
Dat zijn dus geen zeven maar acht plaatsen en twee ervan zijn geen heuveltoppen. Een mogelijke verklaring is dat Septimontium eigenlijk “versterkte heuvels” betekent, maar in feite weten we niet wat er aan de hand is. Het misverstand dat er zeven heuvels zouden zijn geweest, dateert overigens al uit de Oudheid. Opnieuw is er een methodische les: wij hoeven antieke teksten niet te geloven.
Leve de techniek!
Laatste misverstand: de bronzen wolvin op het Capitool is antiek. Dat dachten wetenschappers omdat ze het beeld primitief vonden en als Etruskisch beschouwden. Helaas is dat een vergelijking met twee onbekenden: je kunt de onbekende datering van een beeld niet afleiden uit een vergelijking met een vrij onbekende artistieke traditie.
In 2007 constateerden metallurgen dat de wolvin stamt uit de Middeleeuwen. Deze conclusie werd overgenomen door de Romeinse archeologische diensten, die later kwamen tot een datering in de dertiende eeuw. Het methodische punt: geloof nooit een datering die alleen op stilistische overeenkomsten is gebaseerd.
Lees ook: Romulus en Remus en de stichting van Rome (ca. 753 v.Chr.)
Overzicht van boeken over het Romeinse Rijk
