Spaanse griep in Arnhem: scholen dicht, kroegen open

De scholen waren dicht en de ziekenhuizen waren vol. Het Arnhem van 1918 leek heel eventjes op het Arnhem van tijdens de coronacrisis. Toch waren de verschillen ook groot. “Als hygiëenische maatregel zullen de schoolgebouwen eenige dagen worden gelucht.”

Maart 2020. Scholen zijn dicht, evenementen gaan niet door en kroegen zijn gesloten. Het zal de meeste inwoners niet zijn ontgaan: een pandemie legt het openbare leven stil. Is dat voor het eerst in de geschiedenis? Nee, al leven er nog maar heel weinig die de vorige lockdown hebben meegemaakt: die vanwege de Spaanse Griep. In november 1918 sloeg die toe in deze streken.

De pandemie begon begin 1917. In 1918 bereikte ze haar grootste omvang. Op 12 juli van dat jaar bereikte de ziekte Nederland. De eerste zieken waren leden van het buffetpersoneel van het station van Zevenaar, meldt De Gelderlander. “Te Zevenaar heerscht ontzettend de Spaansche griep”, vertelt een andere krant, Het Volk, in november van dat jaar. “Geheele gezinnen zijn aangetast en dag aan dag doen zich in de omgeving sterfgevallen voor.” In het nabijgelegen Didam is de ziekte nog kwaadaardiger. “Daar zijn in enkele gezinnen reeds meerdere personen bezweken.”

Zieke ambtenaren

Ook in Arnhem zelf sloeg de ziekte toe. “Te Arnhem breidt de epidemie zich nog steeds uit. Het totaal aantal sterfgevallen in de week van 25 tot 31 Oktober bedroeg 45 tegen 37 in de voorafgaande. Bij de gemeentetelefoon is ongeveer een derde gedeelte van het personeel lijdende aan griep.”

Waar de Spaanse Griep vandaan kwam, is onduidelijk. Uit Spanje kwam het in elk geval niet. Waarschijnlijk kwam de ziekte mee met Amerikaanse soldaten die in de Eerste Wereldoorlog vochten. Doordat Spaanse media er als eerste over berichtten, kreeg de ziekte zijn misleidende naam. In tegenstelling tot de huidige corona-griep, maakte de ziekte de meeste slachtoffers onder jongvolwassenen.

Zieke soldaten

Dat zien we ook in oude krantenberichten over Arnhem. Ook al deed Nederland niet mee aan de Eerste Wereldoorlog, toch waren soldaten gemobiliseerd en zaten deze op elkaars lip in kazernes. Vooral daar heeft de ziekte huisgehouden, zeker in het begin. In een kazerne bij Arnhem, welke is niet duidelijk, werd een heel regiment ziek.

Wat deed de overheid? Dat verschilde per gemeente. In andere steden gingen patiënten in quarantaine, net zoals nu. Maar dat gebeurde in Arnhem niet. “Hier doen zich 400 gevallen van de Spaansche Griep voor”, stond in de Tilburgsche Courant van 18 juli 1918. “Wegens het groote aantal zijn ze niet geïsoleerd.”

De cijfers waren niet mals. In oktober 1917 stierven er al 66 Arnhemmers aan de Spaanse Griep. In dezelfde maand een jaar later waren dat er 146 in de toen zo’n 70.000 inwoners tellende stad. Het Arnhemse gemeenteziekenhuis kon de toestroom niet aan en liet extra ziekenbarakken bij het gebouw neerzetten. Dat kostte de gemeente enige duizenden guldens extra en dat drukte toen nog stevig op de begroting. Toch was dit niet voldoende en werd er een gymzaal in de Burgemeesterswijk als ziekenzaal ingericht.

Scholen dicht

Welke maatregelen kon Arnhem verder nog nemen? Eerst aarzelde de gemeente over sluiting van de scholen. Het aanvankelijke plan was om alleen de openbare scholen te sluiten met vijf of meer zieken in de klas. Maar langzaam werden de maatregelen scherper. Op 23 oktober 1918 besloot het stadsbestuur alsnog alle openbare scholen in de stad te sluiten. Een dag later volgden alle openbare gebouwen.

Over bijzondere scholen had de gemeente officieel niets te zeggen. Wel kregen die scholen het verzoek het voorbeeld te volgen. Zo begon de situatie van toen wel heel erg op die van nu te lijken: de kinderen bleven thuis.

De scholen bleven dicht tot 11 november. “Als hygiëenische maatregel zullen de schoolgebouwen eenige dagen worden gelucht”, stelt het dagblad De Tijd de lezer gerust. De extra dagen vakantie moesten de leerlingen aan het eind van dat jaar inhalen; na de kerstdagen moesten ze eerder weer op school verschijnen.

Honderden doden

Hoeveel Arnhemmers zijn gestorven aan de griep in 1918 is niet duidelijk; bronnen spreken van ‘honderden’. In die tijd was de medische kennis een stuk minder dan nu. Daarom zijn de meeste maatregelen van nu niet genomen: cafés bleven open en het meeste werk ging gewoon door. Daarom kon het ziekenhuis de vraag niet meer aan.

Na de grote golf van oktober en november 1918 kwam de griep nog een paar keer terug, maar maakte steeds minder slachtoffers. In 1920 stierf het laatste griepslachtoffer en een klein epidemietje in 1922 eiste in Arnhem geen leven meer.

Hamsteren

Zagen we in die tijd ook zaken die we tijdens de coronacrisis zagen, zoals hamstergedrag? Welnee. Wc-papier was in die tijd nog niet algemeen aanvaard. Bovendien was de Eerste Wereldoorlog net voorbij en lagen er niet zo veel boodschappen bij de kruidenier. En bovendien: hamsteren was toen verboden. Je kon er een jaar voor in de bak belanden.

~ Ben Schattenberg
www.demoeilijkebril.nl

Ook interessant: Leprozen in Arnhem moesten weg uit de maatschappij
…of: Pandemieën in de oudheid
Boek: De Spaanse griep – Laura Spinney