Stadsrechten – Betekenis en geschiedenis

Vanaf de Middeleeuwen kregen verschillende plaatsen in het huidige Nederland stadsrechten. Deze werden verleend door de landsheren. Dat kon bijvoorbeeld gaan om graven, hertogen en bisschoppen. De nieuwe steden kregen, in ruil voor trouw aan de landsheer, bijzondere rechten en privileges. Het kon bijvoorbeeld gaan om het recht op zelfbestuur of eigen rechtspraak, maar ook bijvoorbeeld om het recht om een stadsmuur te bouwen of om week- of jaarmarkten te organiseren. Ook kregen veel steden het recht op het slaan van een eigen munt of het heffen van tol.

Dit was allemaal niet ‘gratis’. In ruil voor de verleende rechten moesten kooplieden bijvoorbeeld belasting betalen aan de landsheer. Verleende stadsrechten werden vastgelegd in een document. De eerste Nederlandse stad die stadsrechten kreeg was in 1061 Stavoren. En de laatste keer dat er stadsrechten werden verleend was in 1586 aan Willemstad in Noord-Brabant. Voor steden waren de rechten belangrijk. Deze stelden hen mede in staat om bijvoorbeeld uit te groeien tot handelscentra of militaire voorposten. Stadspoorten waren vaak hét symbool van de nieuwe steden, daarnaast werd op verschillende plekken in de stad en bijvoorbeeld op documenten en vlaggen trots de nieuwe stadswapens afgebeeld.

Politiek

Voor landsheren kon het politiek gezien interessant zijn om bepaalde plaatsen stadsrechten te verlenen. Deze steden voelden zich dan meer gebonden aan de landsheer en lieten zich minder snel in met concurrerende heersers. Utrechtse bisschoppen gaven bijvoorbeeld plaatsen als Amersfoort (1259), Bunschoten (1355) en Eembrugge (1336) stadsrechten om te voorkomen dat ze in zee gingen met Holland.

In 1795 werd het stadsrecht tijdens de Bataafse Republiek helemaal afgeschaft. Het begrip stad bleef wel gewoon gehandhaafd maar veel van de oude privileges verdwenen. Zo werden rechtspraak en wetgeving steeds meer een zaak van het centrale gezag.

Geen stadsrechten, wel een stad

Aangezien het verlenen van stadsrechten een middeleeuws fenomeen is, zijn er ook Nederlandse steden die nooit stadsrechten kregen. In de jonge provincie Flevoland is dat bijvoorbeeld het geval met Almere en Lelystad. Deze plaatsen noemen zich echter wel stad. Er zijn ook prominente oude plaatsen die nooit stadsrechten kregen. Het bekendste voorbeeld daarvan is Den Haag, dat al wel vanaf de Middeleeuwen bestuurlijke instellingen huisvestte. In 1806 verleende koning Lodewijk Napoleon Den Haag de eretitel stad, maar stadsrechten als fenomeen waren toen dus al niet meer in gebruik. Volgens sommigen is Den Haag daarom een dorp en geen stad.

Sinds de invoering van de Gemeentewet in 1851 is er geen bestuurlijk onderscheid meer tussen steden en dorpen en kent Nederland alleen nog maar gemeenten.

Lees ook: Privileges (Historisch begrip)
…en: Wat is een Poorter?
Overzicht van Boeken over de Middeleeuwen
Klik hier voor een Lijst van Nederlandse plaatsen met stadsrechten

Bronnen ▼