De Vasa (1628) – Het Zweedse oorlogsschip dat de zee nooit bereikte

Het net afgebouwde Zweedse oorlogsschip Vasa vertrok op 10 augustus 1628 uit de haven van Stockholm voor een eerste proefvaart. Glorieus verliep deze tocht allerminst. Na amper 1300 meter te hebben gevaren, kantelde het schip door harde windvlagen dusdanig dat er water naar binnen stroomde. Kort daarna zonk de Vasa, vlakbij het eilandje Beckholmen. Duizenden toeschouwers waren getuige van de dramatische gebeurtenis.

Van de ongeveer honderdvijftig opvarenden kwamen tussen de dertig en vijftig mensen om het leven. Omdat het om de eerste vaart ging, waren ook familieleden van bemanningsleden aan boord, onder wie vrouwen en kinderen. Toen het schip begon te hellen en duidelijk werd dat het zou vergaan, brak paniek uit. Sommige opvarenden sprongen overboord, anderen klampten zich vast aan de masten, die na het zinken nog boven water uitstaken. Enkelen slaagden erin de korte afstand naar de kust van Beckholmen te zwemmen en roeiboten die het schip waren gevolgd, probeerden drenkelingen uit het water te halen.

Na 333 jaar op de bodem van de haven te hebben gelegen werd het wrak van de Vasa op 24 april 1961 vrijwel intact geborgen. Het majestueuze schip geldt sindsdien als een van de best bewaarde zeventiende-eeuwse oorlogsschepen ter wereld.

Na conservatie werd het schip tentoongesteld in het speciaal hiervoor gebouwde Vasamuseum in Stockholm. De Vasa groeide uit tot een grote publiekstrekker – niet verrassend, want het schip is uniek. Het is het enige overgebleven zeventiende-eeuwse oorlogsschip dat vrijwel volledig bewaard is gebleven, met een rijk versierd houten exterieur dat nog altijd te bewonderen is.

Een Nederlandse scheepsbouwer

De naam Vasa verwijst naar het wapenschild van het huis Vasa (of Wasa), de koninklijke dynastie die destijds over Zweden regeerde. In opdracht van koning Gustaaf II Adolf van Zweden, werd vanaf 1626 aan het schip gebouwd door de Nederlandse meester-scheepsbouwer Henrik Hybertsson. Bij voltooiing in 1628 was Hybertsson overigens al overleden. Zijn taken waren overgenomen door Hein Jacobsson.

De Vasa was bedoeld als vlaggenschip van de Zweedse vloot. Koning Gustaaf II Adolf wilde tijdens de Dertigjarige Oorlog zijn machtspositie op de Oostzee versterken en gaf opdracht tot de bouw van meerdere zware oorlogsschepen. De Vasa kreeg maar liefst vierenzestig voor die tijd zeer zware kanonnen, verdeeld over twee dekken – meer dan enig ander Zweeds oorlogsschip tot dan toe. Vermoedelijk was het de bedoeling het schip met name in te zetten in de strijd tegen Polen, een van de betrokken partijen in het Europese conflict.

De Vasa was 62 meter lang, 11,5 meter breed en had een hoogte van 50 meter. Het schip woog daarnaast zo’n 1200 ton en kon plaats bieden aan een bemanning van 435 man.

Uit balans

Het exact reconstrueren van de scheepsramp en het achterhalen van de oorzaken blijkt ingewikkeld. Wel is duidelijk dat de Zweedse koning de plannen wijzigde terwijl de bouw al begonnen was. De koning wilde meer kanonnen dan aanvankelijk gepland. Hierdoor klopten de oorspronkelijk gekozen verhoudingen van de Vasa niet meer. De scheepsbouwers probeerden het ontstane stabiliteitsprobleem op te lossen door zware stenen als ballast onderin het schip te leggen. Die maatregel bleek uiteindelijk echter onvoldoende om de Vasa helemaal in balans te krijgen.

Dat schepen tijdens hun eerste vaart nog niet volledig stabiel waren, was in die tijd overigens niet ongebruikelijk. Veel grote oorlogsschepen waren in de eerste fase instabiel, maar meestal kon dit nog wel worden aangepast. Bijvoorbeeld door verplaatsing van zware scheepswapens, toevoeging van extra planken of door aanpassingen aan het scheepsdek. Bij de Vasa waren de problemen echter zo ernstig dat men nooit aan dergelijke optimalisaties toekwam.

Een zeventiende-eeuwse tijdcapsule

Na de ramp van 1628 staken de masten van de Vasa nog boven water uit. Deze werden, net als het merendeel van de kanonnen, al in de zeventiende eeuw geborgen. Daarna raakte het schip, letterlijk en figuurlijk, uit beeld. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw lokaliseerde de Zweedse wrakkenonderzoeker Anders Franzén het schip. Hij ontdekte vervolgens dat de Vasa nog in zeer goede staat verkeerde en vermoedelijk dus geborgen kon worden.

Op 24 april 1961 werd de Vasa met medewerking van de Zweedse marine boven water gehaald. Voor deze enorme operatie groef men zes tunnels onder het schip. Door elk van deze tunnels werden vervolgens twee stalen kabels getrokken, elk met een dikte van vijftien centimeter. Pompschepen bliezen lucht in het wrak om de berging iets te vergemakkelijken.

In totaal moest zo’n zevenhonderd ton aan gewicht worden opgetrokken. Geen sinecure, maar na 333 jaar kwam het schip toch weer boven water. Ter gelegenheid speelde een kapel van de Zweedse marine een fanfare. Net als bij de ondergang keken duizenden mensen vanaf de oevers toe.

Na de berging kon de Vasa niet onmiddellijk tentoongesteld worden. Het Vasamuseum:

Een scheepswrak dat zo lang onder water heeft gelegen moet een behandeling ondergaan, anders zou het hout na verloop van tijd splijten en uit elkaar vallen. Aanvankelijk werd de Vasa met water besprenkeld, terwijl experts in de weer waren een passende conserveringsmethode te vinden. Gekozen werd voor het middel polyethyleen glycol (PEG), een wateroplosbaar wasachtig product dat langzaam in het hout binnendringt en de plaats van het water inneemt. Besprenkeling met PEG heeft vele jaren geduurd.

Naast het schip zelf werden er 14.000 losse houten voorwerpen geborgen, waaronder 700 houten beelden. Deze zijn hierna afzonderlijk geconserveerd en teruggeplaatst op hun oorspronkelijke plek op het schip. De Vasa bleek in de zeventiende eeuw bijzonder rijk te zijn versierd:

Oorlogsschepen uit de zeventiende eeuw waren niet alleen gevechtsmachines, maar ook drijvende paleizen. De geborgen houtsnijwerken tonen sporen van verguldsel en verf. Moderne analysemethoden tonen aan dat ze geschilderd waren in bonte kleuren op een rode achtergrond. De houten beelden stellen leeuwen, bijbelse helden, Romeinse keizers, zeemonsters, Griekse goden en nog veel meer voor. Hun functie was de Zweedse koning te verheerlijken en uitdrukking te geven aan zijn macht, zijn culturele ontwikkeling en zijn politieke ambities.

Op de bodem van de haven vonden archeologen ook de zes zeilen van de Vasa, die nooit gehesen zijn. Dit zijn de oudste nog bestaande zeilen ter wereld. Op de bodem van de haven vonden archeologen ook de zes zeilen van de Vasa, die nooit gehesen zijn. Dit zijn de oudste nog bestaande zeilen ter wereld. Nader onderzoek naar het wrak toonde aan dat de Vasa zo instabiel was dat het schip al bij een lichte wind van vier knopen kon kapseizen. De topzware constructie, met zware beelden en twee dekken vol kanonnen, bleek inderdaad funest voor de balans.

Dat de onderste geschutspoorten tijdens de eerste vaart openstonden hielp daarnaast ook niet mee. Hierdoor kon het water tijdens het overhellen ongehinderd naar binnen kon stromen.

Bronnen ▼