Vincent Van Gogh geeft nog altijd mysteries prijs

Van Vincent Van Gogh bestaan een aantal geschilderde (zelf)portretten maar nauwelijks een foto. Blijkt dan nog een foto van de jonge Vincent verkeerd te zijn toegewezen. De knaap is niet Vincent, wel zijn broer Theo. Daarover schreef de Waalse journalist en tentoonstellingsmaker Yves Vasseur een boek, dat leest als een persoonlijke detective.

“Een roze grijs gelaat met groene ogen, askleurig haar, rimpels in voorhoofd en om de mond, stijf houterig, een zeer rode baard, vrij ongeredderd en triest, maar de lippen zijn vol, een blauwe kiel van grof linnen en een palet met citroengeel, vermiljoen, veronees groen, kobaltblauw, enfin alle kleuren, behalve de oranje baard, op het palet, de enige hele kleuren echter. De figuur tegen een grauwwitte muur. […] Is zo een figuur – en ’t is niet makkelijk zichzelf te schilderen – niet in alle geval iets anders dan een fotografie?”

Zo beschreef Vincent Van Gogh (1853-1890) zichzelf aan zijn zus Wil(lemien). Een impressionistisch portret zegt hijzelf. Vincent schilderde nogal wat portretten. Zelfportretten omdat modellen niet altijd beschikbaar waren of te duur voor de armlastige kunstenaar. Ook zijn eigen familie vertaalde hij op doek, vaak naar foto’s omdat hij in het buitenland leefde.

“Ik schrijf naar huis om ook het portret van Pa te vragen. Ik voor mij, ik wil geen zwarte foto’s en toch wil ik een portret hebben.
Ik zou zo graag portretten maken die over een eeuw voor de mensen die dan leven, als het ware visioenen zijn. Dus probeer ik het niet te doen door middel van fotografische gelijkenis maar door onze hartstochtelijke uitdrukkingskracht, waarbij ik onze kennis en moderne smaak omtrent kleur hanteer als middel om het karakter uit te drukken en op te voeren.”

In de familie Van Gogh liet men zich gewillig fotograferen. Het was een vorm van sociale status in die negentiende eeuw. Maar van Vincent zelf bestaan – of beter bestonden – maar twee fotografieën: eentje als jongeman van 19 jaar in 1873, genomen in Den Haag. En eentje dat zou ‘getrokken’ zijn toen hij 13 was. Zo werd – tot voor kort – aangenomen.

Yves Vasseur ontdekte dat die 13-jarige knaap niet Vincent maar wel zijn broer Theo is. Geschiedenis dient voortdurend herschreven te worden. Voor zijn speurtocht ging de journalist niet over één nacht ijs. ‘Detective’ Vasseur was intendant van Mons 2015, Europese Cultuurhoofdstad. Ter gelegenheid daarvan werd de tentoonstelling ‘De geboorte van een kunstenaar’ rond het verblijf van Van Gogh in de Borinage, de mijnstreek rond Mons/Bergen, opgezet.

Vasseur zelf werd geboren nabij de plek waar Vincent probeerde een draai aan zijn leven te geven als prediker voor mijnwerkers. De latere journalist kreeg de schilderijen en mondelinge overlevering met de paplepel voorgeschoteld. Dat is een verklaring waarom dit speurboek ook met een persoonlijke saus is overgoten.

Thuiskomen in Wallonië

In de Waalse mijnstreek vond Vincent zijn ‘roeping’: niet als religieuze voorman maar als priester. In december 1878 kwam hij voor ’t eerst in de Borinage – in het dorpje Wasmes Van Gogh-huis in Wasmes – aan. De miserie van de mijnwerkers en hun familie trof de Nederlander diep en hij meende dat hij niet anders kon dan de levensstijl van zijn gastfamilie te adopteren. Maar zelfs die armtierige leefomstandigheden vond Vincent te… luxueus, schrijft Yves Vasseur:

“Het was wellicht christelijke nederigheid, maar we kunnen ons ook voorstellen dat het samenleven met zoveel mensen in zo een klein huis hem ook gek moeten hebben gemaakt. ‘Hij verliet dus de mensen die hem met sympathie omringden en ging in een hutje wonen. Hij had geen meubels en er werd verteld dat hij in de hoek bij de haard sliep’. Daar vond zijn vader hem tijdens het enige bezoek dat hij hem bracht in de Borinage, omdat hij zich zorgen maakte over de evolutie van zijn toestand, zijn onverzettelijkheid en ook zijn excessen en omdat hij was gewaarschuwd door een brief van mevrouw Denis ‘die het ellendige leven van de jonge heer in zijn krot beschreef’.”

In de zomer van 1880 verhuisde hij naar Cuesmes Maison Van Gogh met het vaste voornemen om kunstenaar te worden. Aan zijn broer had hij het jaar voordien geschreven:

“Zou u nog eenige teekeningen kunnen laten zien, typen van hier.”

In een (latere) brief aan zijn vriend Eugène Boch, eveneens schilder en telg uit een gegoede familie van industriëlen – de keramiekfabriek Boch uit het naburige La Louvière – schrijft hij vanuit Frankrijk:

“Alles wat u gaat doen zal me buitengewoon interesseren, omdat ik zo gehecht ben aan dat sombere land van de Borinage, dat voor mij altijd onvergetelijk zal blijven. […] Eigenlijk ben ik in de Borinage voor het eerst naar de natuur gaan werken. Maar dat alles heb ik natuurlijk al lang geleden vernietigd.”

Zus Anna Boch, eveneens kunstschilderes, kocht overigens Vincents schilderij La Vigne rouge (De Rode wijngaard). Het was het enige schilderij dat hij bij leven verkocht.

De identiteit achter een foto

Maar terug naar die verwisselde foto. De foto, waarvan de identiteit toegeschreven werd aan Vincent Van Gogh, werd gemaakt bij Baldouin Schwartz, fotograaf in de Sint-Hubertusgalerijen in hartje Brussel. Hoe kwam de 13-jarige Vincent daar in 1866 (de foutieve datum die tot nu aan die foto werd gehecht) terecht. Hij studeerde op dat ogenblik in Tilburg en de verbindingen tussen Brussel en Nederland waren nog primitief.

Wie wel in Brussel woonde, was zijn vier jaar jongere broer Theo (1857-1891). Pas vanaf 1873 was de vijftienjarige knaap tewerkgesteld als manusje van alles bij de kunsthandel van zijn ooms Hein en Cent, op de Brusselse Hofberg. Die galerie Goupil was een soort kunst- en reproductiehandel. Theo was er vermoedelijk bedrijvig met het in-en uitpakken van schilderijen en versturen van reproducties. Aan Vincent schrijft Theo overigens dat hij in 1873 in de Belgische hoofdstad een foto – voor Pa’s verjaardag – had laten maken. Vincent en Theo leken als broers wel wat op mekaar maar de jongere Van Gogh-telg was frêle en had heldere ogen. Het Van Goghmuseum heeft de foto eveneens onderzocht en de hypothese van Yves Vasseur bevestigd. Historische kritiek is dus levendiger dan ooit en verworven kennis is nooit statisch. Er bestaat nu dus nog maar één foto van Vincent en tal van boeken dienen herschreven te worden.

Boerenstulpjes

Maar er is meer dat Yves Vasseur in zijn verwoede opzoekingen ontdekte. Tot voor kort werd aangenomen dat twee tekeningen van huizen in de Borinage (ook getoond op de tentoonstelling in Mons 2015) tot de eerste stuntelige krabbels van Vincent hoorden. In de rand staan de initialen VG. Dat is ongewoon want Van Gogh tekende meestal met ‘Vincent’ en niet met de initialen van zijn familienaam. De werken Maison Zandmennik en Maison Magros werden gelegeerd aan de National Gallery of Art in Washington door een rijke verzamelaar die ze in 1958 voor een behoorlijke som kocht. Dat jaar doken beide tekeningen op in Cuesmes, het gehucht waar Vincent meende als pastor te kunnen werken. Een zekere Samuel Delsaut beweerde ze te hebben gevonden in een koffer op zolder in het familiehuis aldaar. Contact werd opgenomen met Vincent Willem Van Gogh, de zoon van Theo en dus neef van Vincent, die ze als… authentiek bestempelde. Sotheby’s had zo zijn twijfels maar Christie’s verkocht ze aan de meestbiedende.

Ontdekker Delsaut stelde zich voor als de kleinzoon van Charles Decrucq, de huiseigenaar van het kleine huisje dat Vincent in Cuesmes huurde. In werkelijkheid is Delsaut een achterneef. En de tekeningen bevonden zich in werkelijkheid in een map met tekeningen van amateurtekenaar-schilder Elie Delsaut (1869-1949) die meerdere boerderijen tekende en signeerde met VG. Bovendien is het perspectief van beide tekeningen nagenoeg perfect, en dat terwijl Vincent toch erg worstelde met perspectief, zeker in zijn beginperiode. Dat de tekeningen vals zijn, bevestigt Vasseur niet met stelligheid maar hij uit zijn twijfels en stelt wel:

“Tot op vandaag is er nog geen enkele expertise op die twee tekeningen gebeurd.”

De National Gallery of Art in Washington zwijgt stil.

Yves Vasseur poneert wel een hypothese, die bijgetreden wordt door het Van Gogh Museum in Amsterdam. Elisa Decrucq, dochter van de huisbaas van Vincent en haar echtgenoot Georges Delsaut, vertelden de anekdote dat om het vuur in de kachel aan te steken ze het papier met de ‘krabbels en eerste probeersels’ die Vincent had achtergelaten, gebruikten. Die mondelinge overlevering zou bijgedragen hebben tot de valse toe-eigening.

Marguerite en de piano

Dezelfde komieke familie uit de Borinage duikt alweer op in een ander mysterie rond een doek van Vincent. Marguerite Gachet au piano (nu in een Museum in Basel) stelt de dochter van dokter Gachet voor, zoals hij zelf schreef:

“Gisteren en eergisteren heb ik het portret van Mejuffrouw Gachet geschilderd dat je, hoop ik, spoedig zult zien. De japon is roze. De muur op de achtergrond groen met oranje stippen, het tapijt rood met groene stoppen, de piano donkerpaars.”

De geneesheer verzorgde Vincent tijdens zijn sombere buien in Auvers-sur-Oise waar hij in 1890 de hand aan zichzelf sloeg. Ook van de dokter die zelf schilderde en graveerde en die wel eens als ‘vervalser’ van schilderijen wordt geciteerd, maakte Vincent een mooi portret (nu in het Musée d’Orsay in Parijs).

Maar Marguerite speelde helemaal geen piano. In een brief schrijft Vincent wel dat hij Marguerite nogmaals had willen schilderen aan het harmonium maar of hij dat werkelijk heeft gedaan, is een open vraag. De dokter was verbolgen toen hij hoorde dat zijn 21-jarige dochter – zonder chaperonne – geposeerd had voor de Nederlandse schilder. Dus van een tweede portret was geen sprake. Al zag Vincent een link tussen muziek en schilderkunst:

“En in een schilderij zou ik iets troostends willen zeggen zoals muziek. Ik zou mannen of vrouwen willen schilderen met dat ondefinieerbaar eeuwige, waarvan de nimbus vroeger het symbool was en dat wij proberen te bereiken door de schittering zelf, door de trilling van onze kleuren.”

Marguerite aan het harmonium zou een compleet opgezet spel – of beter schilderij – zijn van de zoon van dokter Gachet. Deze zonderlinge figuur leefde helemaal in het verleden en in zijn kindertijd toen hij Vincent was tegengekomen. Met Carlo Delsaut, de zoon van Samuel Delsaut, deelde hij eenzelfde obsessie voor Vincent. Het zou zoon Paul Gachet zijn die – op basis van een voorbereidende tekening van Vincent – zijn zus aan het harmonium heeft geschilderd. Het was een oudere Marguerite, gesigneerd Philippe Van Ryssel, het pseudoniem van… zoon Gachet. Vader Gachet, die als schilderschuilnaam Paul van Ryssel gebruikte, was overigens in het Noord-Franse… Rijsel geboren. Het harmonium-schilderij is tot nu spoorloos.

Het was evenwel Delsaut die het harmonium van Marguerite door de gemeente Cuesmes deed aankopen. Het bevindt zich nu in de Artotheek van Mons. De piano van dokter Gachet zelf (die van het schilderij) bevindt zich nu in het Muziekinstrumentenmuseum in Brussel. En zo wordt geschiedenis voortdurend herschreven en is enige historische kritiek niet te veronachtzamen.