Was Ztauk werkelijk krankzinnig?

Op donderdag 30 januari 1913 begon eindelijk het proces tegen de Indische man J.C. Ztauk. De aanklacht: moord. Maar wat Indië liever wilde weten wat of Ztauk krankzinnig was of niet. Hoe zat dat?

“Een drama van liefde en moordlust,” kopte het Bataviaasch Nieuwsblad op 22 oktober 1912. Het artikel dat volgde, stelde niet teleur. Slechts enkele dagen geleden, zo berichtte de krant, had in kampong Djagalan (Soerabaja) een poging tot moord plaatsgevonden. J.C. Ztauk, voorheen werkzaam bij de staatsspoorwegen, had met een revolver getracht zijn ex-vrouw neer te schieten. Wat hieraan vooraf was gegaan, paste in elke stuiversroman. Ztauk was indertijd stapelverliefd geweest op deze vrouw, toen “een bevallig, doch onbemiddeld weesmeisje”. Hij wilde trouwen. Zijn vader verbood het. Ztauk, toen nog Kautz geheten, trouwde tòch en veranderde zijn achternaam in Ztauk. Zo stond het in de huwelijksannonce. Het huwelijk kende ups and downs, tot er vooral downs waren:

De vrouw was veel uit en dat kon de man niet velen; er ontstond vaak ruzie en dan kreeg moeder Ztauk er vaak van langs. Ze hield dat een tijdje uit maar toen werd het haar te machtig en zij vroeg echtscheiding aan. Zij kreeg haar zin en de kinderen werden haar toegewezen.
’t Vrouwtje trok naar Soerabaja, waar ze een baantje kreeg op het kantoor der firma X. & Co. op Pasar Toeri en heel veel troost vond bij het sterke geslacht. Ze woonde in kampong Djagalan met haar beide kinderen, die van tijd tot tijd den vader mochten zien.

Ztauk was jaloers omdat hij begreep wat “troost” inhield. Hij besloot tot een creatieve oplossing:

Hij meende die gevonden te hebben in het betrappen van zijn gewezen vrouw op het oogenblik, dat zij een herdersuurtje sleet met den een of anderen vriend. Daarop loerde hij nu. En ziet! Dien avond zag hij de kans schoon. Hij wist, dat het vrije vrouwtje bezoek had en sloop door een achterdeur het huisje binnen. Wat hij in de slaapkamer zag, deed hem in woede ontsteken en met een revolver in de hand drong hij de kamer binnen. Doch daar had men onraad bespeurd: beiden vlogen de straat op.
De vriend wist, weliswaar in weinig voegzaam costuum, te ontkomen.

Kautz had de zaak flink verknald en moet dat beseft hebben. Hij probeerde zichzelf dood te schieten, maar ook dat mislukte. Hij was slechts bewusteloos. Zo werd hij door de politie gevonden.

Getuige

’s Avonds was Kautz weer bij kennis. Hij ontkende en wist zeker dat de schoten door een ander gelost waren. De feiten spraken dit tegen. Bovendien was er een ooggetuige: de baboe van zijn ex-vrouw had alles gezien. Het was meteen duidelijk dat er een langdurige gevangenisstraf in de lucht hing. Tenzij… tenzij de verdachte krankzinnig was. Gold crime passionel niet als verzachtende omstandigheid? Daar lag zijn kans.

Proces

Het was vooral de reportage in Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië van 28 januari 1913 dat – bewust of niet – in het voordeel van Ztauk pleitte. De krant meldde dat het Soerabaiasch Nieuwsblad wist dat Ztauk zich

“hoe langer hoe zonderlinger gedraagt en dat hij den indruk maakt van iemand met zwakke geestvermogens.”

Het bleek dat de man enkele weken voor zijn aanslag bij de krant inlichtingen kwam inwinnen over echtscheidingsprocedures:

“Hij vertelde ons daarbij hoe hij met zijn vrouw had kennis gemaakt en de wijze waarop hij dit verhaal deed plus de eigenaardige uitdrukking op zijn gelaat en een bijzondere schittering zijner oogen, deden ons vermoeden, dat zijn mentale gesteldheid niet in orde was.”

Kennelijk was de echtscheiding van Ztauk dus nog altijd geen feit.

De achtergrond van de romance van weleer bevatte nieuwe feiten voor het Indische lezerspubliek. Destijds was er geen sprake geweest van een natuurlijke verliefdheid, maar Ztauk was bewerkt geweest met goena goena (‘stille kracht’, red.), waarna er vele verwikkelingen waren gevolgd met een pensionhoudster en verwisselingen van vrouwen. De uiteenzetting kon niemand goed volgen, wat wellicht de bedoeling was. Ztauk als slachtoffer bood een nieuw perspectief op de zaak.

Dan was er de Preanger Bode van 2 februari 1913 die van het proces een boeiend verslag bracht. Ztauk heette “opvallend zenuwachtig” te zijn. Hij werkte naar vermogen mee, maar die vermogens leken merkwaardig klein te zijn:

“Alleen het feit dat hij den laatsten tijd met een revolver op zak liep, wist hij niet voldoende te verklaren.”

De getuigenis van zijn vrouw was ook raar:

De vrouw, die geen bijzonder sympathieken indruk maakt, doet alsdan met radheid een levensverhaal, zoo realistisch, dat men zich waarlijk afvroeg, hoe een vrouw zoo haar emotievol leven kan blootleggen voor een college van vreemde menschen, die hebben te oordeelen over den man, met wien ze eens uit liefde huwde.

Wat waren dat voor mensen, vroeg menigeen zich af. Waren die wel goed snik?

Scheiden

Ztauk kreeg twee jaar gevangenisstraf opgelegd. Niet veel voor een serieuze moordaanslag op twee mensen. Maar wel veel voor een arme krankzinnige die het slachtoffer was van goena goena. Wat waarheid was, bleef onduidelijk. Behalve voor Ztauk, die niet opgaf. In de gevangenis vertoonde hij gedrag dat aan krankzinnigheid deed denken. Artsen stonden voor een raadsel.

Het was het Bataviaasch nieuwsblad dat in juni de ontknoping van de kwestie meldde. Na een verblijf van drie maanden in het krankzinnigengesticht te Lawang was Ztauk geheel genezen – mogelijk vooral van het idee krankzinnig te willen zijn, en dat de omstandigheden in de gevangenis te prefereren waren boven die in het gesticht. In de gevangenis bereikte hem het bericht dat zijn nog altijd wettige echtgenote wilde scheiden:

Ztauk antwoordde droogjes dat hij er geen bezwaar tegen had.

En dát verstandige antwoord bewees opeens volkomen zijn geestelijke gezondheid.

Meer artikelen uit deze rubriek