Dark
Light

Het Westland en de Atlantikwall 1941-1950

Van glazen stad tot Duitse vesting
5 minuten leestijd
Een tuinder heeft vanwege de aangekondigde inundatie zijn tuin afgebroken. (Beeldbank WO2 – NIOD)
Een tuinder heeft vanwege de aangekondigde inundatie zijn tuin afgebroken. (Beeldbank WO2 – NIOD)
Het Westland werd tijdens de Duitse bezetting onderdeel van de vesting Hoek van Holland, een van de zwaarst verdedigde gebieden in de Atlantikwall. De bewoners van dit uitgestrekte tuinbouwgebied betaalden een hoge prijs. Voor vrij schootsveld en de aanleg van bunkers en tankgrachten werden duizenden inwoners van ’s-Gravenzande en Monster geëvacueerd en vele honderden huizen afgebroken. Zwaarst getroffen werden de bijna 400 tuinders in het gebied van de beide tank- grachtzones. Zij verloren vaak niet alleen hun huis, maar moesten in veel gevallen ook hun kassen, warenhuizen en schuren afbreken en ergens anders weer opbouwen. In Van glazen stad tot Duitse vesting. Het Westland en de Atlantikwall, 1941- 1950 reconstrueert Geert-Jan Mellink de gebeurtenissen van destijds op basis van uitgebreid archiefonderzoek, kranten en tijdschriften, interviews, herinneringen en dagboeken. Op Historiek publiceren we een artikel van zijn hand.


Van glazen stad tot Duitse vesting

Het Westland werd tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdeel van de vesting Hoek van Holland. Het zou een van de zwaarst verdedigde gebieden in de hele Atlantikwall worden, maar de bewoners van het Westland betaalden daarvoor een hoge prijs.

Na de Duitse inval in mei 1940 stationeerde de bezetter al gauw een troepenmacht in het gebied rond Hoek van Holland. Het dorp vormde door haar strategische ligging aan de monding van de Nieuwe Waterweg de toegang tot de haven van Rotterdam die voor de Duitse oorlogsvoering van cruciaal belang was. Niet alleen diende de haven als een belangrijke uitvalsbasis voor operatie Seelöwe, de geplande invasie van Engeland, maar ook werd daar het onmisbare Zweeds ijzererts overgeslagen en verruild voor Duitse steenkool uit het Ruhrgebied.

Een gesloten verdedigingslinie

Nadat de Duitsers de Slag om Engeland hadden verloren werd het plan voor een invasie van Engeland verlaten en concentreerde Hitler zich op operatie Barbarossa, de inval in de Sovjet-Unie. Toen eind december 1941 de Duitse opmars stokte, zag Hitler zich geconfronteerd met een mogelijke tweefrontenoorlog. Om de strijd in het oosten voort te kunnen zetten, moest hij noodgedwongen troepen onttrekken aan het westelijk front. Voor de kustverdediging bleven onvoldoende troepen over, maar door de bestaande verdedigingswerken langs de West-Europese kust uit te bouwen tot een gesloten verdedigingslinie zouden slechts 300.000 manschappen kunnen volstaan. In december 1941 besluit Hitler daarom tot de aanleg van de Neue Westwall, later omgedoopt tot Atlantikwall.

De beide oevers van de Nieuwe Waterweg worden versterkt met nieuwe kustbatterijen en luchtafweergeschut. Uit angst voor een geallieerde invasie wordt ten noorden van Hoek van Holland medio 1942 begonnen met de aanleg van een eerste tankgracht en bunkers. Honderden inwoners van Hoek van Holland worden gedwongen hun huizen te verlaten, en tientallen tuinders moeten al hun kassen en warenhuizen afbreken en verplaatsen.

Onder beton

Duitse bunker bij Hoek van Holland (Foto: tracesofwar.com - Gerard Passchier)
Duitse bunker bij Hoek van Holland (Foto: tracesofwar.com – Gerard Passchier)
Na de mislukte geallieerde aanval op de Franse havenstad Dieppe in augustus 1942 besluit Hitler alle open geschutstellingen onder beton te brengen omdat ze volgens hem kwetsbaar zijn voor luchtaanvallen. Omdat het geschut in bunkers niet meer 360 graden kan draaien moet de achterkant van de stellingen tegen luchtlandingen en tangbewegingen verdedigd worden. De Duitse legerleiding besluit daarom in oktober 1942 tot de aanleg van een tweede tankgracht, enkele kilometers ten noorden van de eerste gracht. Binnen enkele weken moeten duizenden inwoners van voornamelijk ’s-Gravenzande en Ter Heijde uit hun huizen omdat die op de het tracé van de tankgracht staan of het vrije schootsveld belemmeren. Onder hen zijn 350 tuindersgezinnen. De huizen worden daarna afgebroken, evenals de ettelijke duizenden kassen en warenhuizen.

Maar voor het zover is probeert Rijkstuinbouwconsulent ir. Riemens met de Duitse militaire autoriteiten afspraken te maken om de schade zoveel mogelijk te beperken. Riemens, in het Westland ook wel de ‘tuinbouwdokter’ genoemd, was voorzitter van de Districtscommissie Westland. Waar andere districtscommissies, ingesteld door het ministerie van Landbouw en Visserij, tot taak hadden om de schade af te handelen die de landbouw leed door de aanleg van vliegvelden en verdedigingswerken, richtte de Districtscommissie Westland zich specifiek op de gevolgen voor de tuinbouw.

Riemens, een dominante man met een tomeloze energie die voor de duvel niet bang was, kreeg van het ministerie een grote handelingsvrijheid die hij vaak tot ongenoegen van zijn directe leidinggevenden ten volle benutte. Met uitsluitend het belang van de tuinbouw en de tuinders voor ogen, weet hij niet alleen het aantal af te breken glasopstanden te beperken, maar krijgt ook gedaan dat de tuinders die zouden moeten wijken voor het vrije schootsveld uiteindelijk nog een jaar lang hun grond mogen betelen. Pas eind 1943 worden de laatste kassen afgebroken.

Luchtfoto van Hoek van Holland, 1920-1940 (CC BY-SA 4.0 - NIMH)
Luchtfoto van Hoek van Holland, 1920-1940 (CC BY-SA 4.0 – NIMH)

Nieuwe locatie

Maar dat is niet het enige dat hij voor elkaar krijgt. Riemens regelt voor de honderden tuinders die hun tuin geheel of gedeeltelijk moeten afbreken en verplaatsen een nieuwe locatie waar ze hun glasopstanden weer kunnen opbouwen. Hij onderhandelt met boeren en andere landeigenaren om hen zover te krijgen dat ze land ter beschikking stellen voor de tuinders. Daarnaast gaat Riemens in de slag met de Beauftragte Schwebel, Räumungskommissar Münster en de Wehrmacht om het afbraakmateriaal van de inmiddels gesloopte huizen te mogen gebruiken voor de bouw van noodwoningen voor tuinders die op grote afstand van hun nieuwe locatie zijn ondergebracht. Na een aanvankelijke weigering krijgt Riemens toch toestemming om het materiaal van de gesloopte huizen in Ter Heijde en ’s-Gravenzande te gebruiken om enkele tientallen tuinderswoningen te laten bouwen.

Als de Duitsers in september 1944 een aantal polders ten zuidoosten van de vesting Hoek van Holland willen inunderen, komt Riemens opnieuw in het geweer. Om het kassengebied dat daarin ligt te sparen, adviseert hij de Duitsers dit te laten omdijken en in plaats daarvan landbouwgebied onder water te zetten. De Duitsers gaan daarmee akkoord. De gedupeerde boeren namen het Riemens na de bevrijding erg kwalijk dat zij geslachtofferd waren voor de tuinders.

Het is niet helemaal duidelijk of Riemens de Hauptabteilung Ernährung und Wirtschaft en de Wehrmacht ervan heeft overtuigd om ter wille van de voedselvoorziening de kassen zo lang mogelijk te laten staan. Feit is wel dat de Duitsers, zowel vestingkommandant Neumann van Hoek van Holland als de leiding van de Hauptabteilung Ernährung und Wirtschaft, maar ook de directeur-generaal Landbouw van het ministerie van Landbouw en Visserij, de NSB’er Ruiter, zeer gecharmeerd waren van Riemens. Diens visie op de voedselproductie strookte met die van de Duitsers en bovendien was Riemens het soort leidersfiguur waar de Duitsers groot respect voor hadden. Omgekeerd had Riemens weinig respect voor het gezag van de Duitsers en kon hij ronduit brutaal tegen hen zijn. Riemens kwam er elke keer mee weg, wat Jan Barendse, voorzitter van de Bond Westland, het overkoepelende orgaan van de gezamenlijke veilingen, tot de uitspraak bracht dat…

“Riemens de Duitsers aan kon, maar zij hem niet.“

Van glazen stad tot Duitse vesting Het Westland en de Atlantikwall 1941-1950
Van glazen stad tot Duitse vesting – Het Westland en de Atlantikwall 1941-1950
Riemens was een pragmaticus en niet geïnteresseerd in politiek, maar alleen in de beste oplossing voor de tuinbouw onder de gegeven omstandigheden. Als dat zo uitkwam werkte hij samen met de Duitsers of de Landstand, de landbouworganisatie van de NSB, zonder overigens enige kleur te bekennen. Ook was er geen sprake van rancune jegens de Duitsers. Dat had makkelijk gekund, want Riemens had eind 1942 zijn huis aan de Haagse Sportlaan noodgedwongen moeten verlaten omdat het aan de rand van het tankgrachttracé stond. Zijn innige omgang met de Duitsers en zijn eigengereidheid maakten hem niet bij iedereen geliefd. Aan de andere kant was er waardering en zelfs bewondering voor wat hij voor het Westland had betekend. Na de bevrijding moest Riemens niettemin voor een zuiveringscommissie verschijnen. Die constateerde dat er “veel praatjes” over hem de ronde deden, maar dat geen enkele aantijging hard gemaakt kon worden.

~ Geert-Jan Mellink

Boek: Van glazen stad tot Duitse vesting
Ook interessant: Verdreven voor de Atlantikwall

Bekijk dit boek bij:

×