Uit demografisch historisch onderzoek blijkt dat de pest in de Zuidelijke Nederlanden tot hogere sterftecijfers heeft geleid dan tot nu toe gedacht. Én tijdens pestperiodes stierven er meer vrouwen dan mannen aan de pest. Dat concluderen Joris Roosen (Universiteit Utrecht) en Daniel Curtis (Erasumus Universiteit Rotterdam) na bestudering van Middeleeuwse archiefbronnen.
In de Middeleeuwen werd een groot deel van de Europese bevolking getroffen door de Zwarte Dood. Deze eerste Europese pestepidemie in het midden van de veertiende eeuw had een niet eerder geziene bevolkingssterfte tot gevolg. De sterftecijfers schommelen tussen de 30 en de 60%. Hoewel de impact van alle peststerfte in de middeleeuwen zeer moeilijk te schatten is, verloren sommige gebieden tussen 1300 en 1400 tot 80% van hun bevolking. Lang werd gedacht dat de Zuidelijke Nederlanden minder hard getroffen werden door de pest. Joris Roosen
“Er blijft een hardnekkig idee bestaan dat de Lage Landen slechts een ‘lichte aanraking’ van de eerste pestgolf (tussen 1349 en 1351) hebben ervaren en zich hierdoor snel en volledig hebben hersteld. De cijfers vertellen echter een ander verhaal, althans voor het huidige België en delen van Nederland. De pest veroorzaakte in deze regio enorme sterfte, hield ook in de veertiende en vijftiende eeuw aan en strekte zich uit over zowel stad als platteland.”
Impact van Pest in de Lage Landen
De onderzoekers wilden weten wat de impact van de pest was in de Lage Landen. Daarvoor hebben zij talloze archiefbronnen en literatuur geraadpleegd. Zij maakten daarbij onder meer gebruik van de overlijdensarchieven van het graafschap Henegouwen, tijdens de periode tussen 1349 en 1450.
In deze archieven staan bedragen, het ‘beste deel’ van roerende goederen dat betaald moest worden als erfenisbelasting aan de graaf. Roosen:
“Dit kon variëren van een koe, een paard tot een jasje of wat vuile vodden. Deze mortmain moest ook door de armste mensen van de samenleving betaald worden, zelfs bedelaars. Zo kon de graaf letterlijk iemand het hemd van zijn lijf vragen”.
Het is bijzonder dat alle lagen van de samenleving voorkomen in deze bronnen, en ook vrouwen. Na analyse van deze bron, waarin meer dan 25.0000 mensen staan, blijkt dat de sterftepieken overeenkomen met gekende pestperiodes.
Verhoogde sterftekans voor vrouwen
Verder blijkt dat de Zwarte Dood alle lagen van de bevolking raakte, maar dat vrouwen een verhoogde sterftekans hadden. Roosen:
“Het verschil is 5 tot 10 procent. Uit de data kan niet achterhaald worden waardoor dit komt. Het beste argument dat we hebben is geleend van de medische literatuur; vrouwen hebben meer kans om longaandoeningen te ontwikkelen. Wellicht dat zij iets sneller de dodelijke variant van de pest, longpest, ontwikkelden.”
Hoe komt het dat we vaak denken dat pest in de Zuidelijke Nederlanden minder hevig gewoed heeft? Volgens de onderzoekers komt dit deels omdat er meer stedelijke dan rurale bronnen bewaard zijn. Roosen:
“En in het verleden was de gedachte ‘als de bronnen zwijgen dan is er weinig impact’, maar ik denk dat als de bronnen zwijgen het ook zo kan zijn dat de schok juist groot was, er was chaos en geen tijd om documentatie bij te houden.”
Migratie naast pestperiodes
Daarnaast denken de onderzoekers dat de bevolking van de Lage Landen vlak na de Zwarte Dood zich misschien niet sneller heeft hersteld dan in andere delen van West-Europa, maar dat er in plaats daarvan een grotere mate van migratie was van platteland naar stad na pestperiodes. Roosen:
“Er zijn enkele tekenen dat de Zwarte Dood heeft bijgedragen aan het stimuleren van deze migratie in de Zuidelijke Nederlanden. Zo werd er op 3 april 1350 een overeenkomst opgesteld tussen de West-Vlaamse kuststad Nieuwpoort en het dorp Veurne waarin expliciet werd vermeld dat de recente peststerfte ertoe heeft geleid dat de inwoners van de dorpen Leke en Veurne zijn verhuisd. En in Brugge legde de stad in het kielzog van de Zwarte Dood hogere toegangsprijzen op, met name voor “buitenstaanders” of niet-Vlamingen.”
Veerkrachtige samenleving
Dit demografische onderzoek is volgens Roosen belangrijk om te achterhalen waarom sommige regio’s zich na rampen zoals de pest sneller herstellen dan andere regio’s. Wat maakt de ene samenleving veerkrachtiger dan de andere samenleving?
“Als de pest net zo hevig woedde in de Zuidelijke Nederlanden, hoe verklaren we dan dat deze regio zich sneller herstelde dan andere regio’s? De Lage Landen kenden volledig demografisch herstel tijdens de 16e eeuw (bevolkingsniveau van voor de Zwarte Dood), maar in Engeland vond pas vanaf de 18e eeuw soortgelijk herstel plaats.”
De onderzoekers denken dat de verklaring wellicht te vinden is in een hogere geboortegraad dan in de omliggende landen; het gevolg van hoge reële lonen en lage huwelijksleeftijden in de tijd na de Zwarte Dood. Roosen: “Natuurlijk zijn er ook andere factoren mogelijk zoals bijvoorbeeld interne migratie naar de kerngebieden in de Lage Landen. Daarnaast zou ook de plattelandsindustrie, zoals het weven van linnen, ervoor hebben gezorgd dat familie-uitbreidingen sneller plaatsvonden. Enerzijds verschafte het een extra inkomen en anderzijds konden kinderen vanaf jonge leeftijd als werkkracht binnen het huishouden worden ingezet.”
~ Universiteit Utrecht – Femke Niehof
Ook interessant: De pest in Europa (1347-1352)
…of: Middeleeuwse misère: pest, invasies en hongersnoden
Boek: De zwarte dood – Hoe de pest Europa veranderde 1347-1772
– Curtis, Daniel & Roosen, J. (2017). The sex-selective impact of the Black Death and recurring plagues in the Southern Netherlands, 1349–1450. American Journal of Physical Anthropology, 164 (2), (pp. 246-259).
– Roosen, J. & Curtis, Daniel (2019). The ‘light touch’ of the Black Death in the Southern Netherlands: an urban trick? The Economic History Review, 72 (1), (pp. 32-56).
