‘1918. Het jaar van de dageraad’

Aangezien Nederland buiten de Eerste Wereldoorlog bleef, zien veel Nederlanders 1914, 1918 en 1919 niet als bijzondere jaren, ondanks pogingen daar veranderingen in te brengen. In Nederland is weinig tot geen besef van de enorme invloed die de Eerste Wereldoorlog had op Europa. Hierdoor is het voor ons moeilijker om ons in andere Europese landen te verplaatsen.

Eén boek zal dat niet kunnen veranderen. 1918. Het jaar van de dageraad (De Bezige Bij, 2017) van Daniel Schönpflug vormt wel een mooi begin. Het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 ging gepaard met hoop voor de toekomst. Sommigen hoopten dat de doorstane ellende van de oorlog aanleiding zou vormen om de wereld te verbeteren. Anderen waren vooral blij dat het vechten afgelopen was en ze nu verder konden met hun eigen leven.

Schönplug schrijft op een manier die het Nederlandse publiek kent van Martin Bossenbroek (De Boerenoorlog, Fout in de Koude Oorlog). De gebeurtenissen worden verteld vanuit het oogpunt van historische personen die het meegemaakt hebben, als ware het een roman. Je leeft mee met de personages.

Het boek begint najaar 1918, op het moment dat vertegenwoordigers van de strijdende landen onderhandelen over de wapenstilstand die uiteindelijk op 9 november in zal gaan. Sommige geportretteerden zijn zich daarvan bewust, anderen worden erdoor overvallen. Vrijwel allemaal zullen ze teleurgesteld raken, soms omdat ze onrealistische verwachtingen koesterden, soms omdat ze op het verkeerde moment op de verkeerde plek bleken te zijn. Voordat mogelijke lezers ontmoedigd raken: met een aantal loopt het goed af.

Multimediaproject Clash of Futures

In de dankbetuiging wordt vermeld dat het boek voortkomt uit een project waar Schönplug bij betrokken is, Krieg der Träume of Clash of Futures, gebaseerd op dagboeken en memoires van mensen die het einde van de oorlog beleefden. Dit is het vervolg op het project 14 – Tagebücher des Ersten Weltkriegs (waar de Nederlandse dramaturg Maarten van der Duin aan meewerkte), over het uitbreken daarvan.

Schönplug heeft naast zijn werk als universitair historicus ook draaiboeken voor documentaires geschreven. Dit boek heeft veel weg van een schriftelijke bewerking van een film of tv-serie. Belevenissen van verschillende personages wisselen elkaar voortdurend af.

De beschreven personen vallen uiteen in twee groepen. Sommigen komen uit de elite. Zij waren als diplomaat of officier betrokken bij de vredesonderhandelingen, of hadden als kunstenaar of intellectueel uitgesproken opvattingen. Hierbij gaat het onder andere om Matthias Erzberger, Ferdinand Foch, Käthe Kollwitz en Virginia Woolf. Anderen waren van eenvoudige komaf. Dienstplichtigen of arbeiders die tegen hun wil bij de oorlog betrokken raakten, of ervoor moesten vluchten. Omdat van een enkeling – als ware het een plotwending – pas aan het einde wordt vermeld welke rol die later zou spelen, worden nu geen namen verklapt.

Personen uit de eerste categorie projecteerden hun eigen politieke en/of persoonlijke verlangens op de vrede. Deze bleken veelal te hoog gespannen. Voor de personen uit de tweede categorie zou de oorlog en/of de Vrede van Versailles van grote invloed blijken op hun verdere levensloop.

Een enkeling valt in beide categorieën. Kroonprins Wilhelm van Pruisen was voorbestemd om Duits keizer te worden, maar had als 36-jarig legerofficier geen invloed op de gebeurtenissen. Na de abdicatie van keizer Wilhelm II werd hij in Nederland feitelijk geïnterneerd op het eiland Wieringen. Louise Weiss begon tijdens de oorlog aan een journalistieke loopbaan. De krant l’Europe Nouvelle was haar geesteskind. Later zou zij uitgroeien tot voorvechtster van een verenigd Europa en van vrouwenrechten.

In de beperking toont zich de meester

Schönplug beschrijft mijns inziens te veel personen, meer dan twintig. Tien of vijftien was overzichtelijker geweest. Vreemde eend in de bijt is Gandhi. Zonder de oorlog zou hij ook gestreefd hebben naar onafhankelijkheid voor India. Harry Truman daarentegen is hier een jonge beroepsofficier die na de oorlog een civiel bestaan probeert op te bouwen. Niets wijst erop dat hij president van Amerika zal zijn. Van Truman wordt hier een andere kant belicht, in tegenstelling tot Gandhi, die beter was weggelaten.

Voorspellende waarde

Sommige geportretteerden waren dienstplichtig. Van hun ervaringen zou kennis genomen moeten worden, nu Sybrand Buma en Emmanuel Macron de dienstplicht willen herinvoeren. Weiss was als journaliste aanwezig bij de vredesonderhandelingen van Versailles. Haar observaties blijken verbazingwekkend raak:

“Gezien de groeiende Duitse economische macht hadden ze alleen maar hoeven te wachten, die ‘idioten’, tot de leiding van Europa hun zonder oorlog in de schoot was gevallen.” (221)

Een pagina verder lijkt ze zelfs de afstand die VS en Groot-Brittannië tegenwoordig van Europa nemen al te signaleren. Of heeft Schönplug hier bewust op geciteerd?

Tot slot moet vermeld worden dat het boek prettig leest. Toegegeven, de dag dat ik eraan begon zat ik lang in de trein. Eenmaal thuis had ik het al bijna uit!