Absolutisme – Betekenis van het begrip

Met absolutisme wordt de regeringsvorm bedoeld waarin een persoon, vaak een vorst of koning, de volledig macht in handen heeft en geen verantwoording schuldig is tegenover zijn onderdanen of een parlement.

In Europa legitimeerden absolute vorsten hun alleenheerschappij eeuwenlang met de theorie van de droit divin, die stelt dat God de vorst de macht in handen heeft gegeven. Hierdoor hoefden de koningen alleen verantwoording aan God af te leggen en dus niet aan hun onderdanen. Dit systeem was kenmerkend voor het Europa van grofweg begin zestiende tot eind achttiende eeuw. Onder invloed van de Verlichting besloten verschillende vorsten, hoewel men vaak wel zo lang mogelijk alle macht in handen probeerde te houden, hierna toch enige verantwoording af te gaan leggen.

Absolutisme: Geen scheiding der machten

De moderne democratie kenmerkt zich door het feit dat de drie machten – de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht – zijn gescheiden. Binnen het absolutisme werden ze machten allemaal door dezelfde machthebber(s) gecontroleerd.

De beroemde Verlichtingsfilosoof Charles Montesquieu (1689-1755) stelde halverwege de achttiende eeuw dat de drie machten gescheiden dienden te worden. Zijn leer kwam bekend te staan als de Driemachtenleer of Trias Politica. Ook de beroemde Verlichtingsfilosoof John Locke (1632-1704) was een tegenstander van de alleenheerschappij van de absolute vorst. Volgens Locke bestond er niet zoiets als een droit devin. Een koning of keizer had in zijn ogen slechts één hoofdtaak en dat was niet de alleenheerschappij, maar het beschermen van de rechten van burgers op leven, gezondheid, vrijheid en bezit.

Praktijk

Onder koning Lodewijk XIV van Frankrijk (1638-1715) bereikte het absolutisme zijn hoogtepunt. Deze koning zou ooit zelfs gezegd hebben:

“L’état, c’est Moi.” (De staat, dat ben ik)

Kort na het overlijden van de machtige Franse eerste minister Jules Mazarin (1602-1661) nam Lodewijk de touwtjes stevig in handen, om deze niet meer los te laten. Onderstaand citaat, overgenomen uit de biografie De Zonnekoning van Johan Op de Beeck, laat mooi zien hoe de jonge Lodewijk XIV zijn eigen positie zag en welke toewijding hij van zijn onderdanen wenste. In een nota liet hij daags na Mazarin’s heengaan optekenen:

“Alle aandacht is gericht op de koning, hij is het aan wie alle wensen gericht worden. Alleen hij ontvangt blijken van respect, alleen hij is de bron van alle verzuchtingen. Men verwacht, men doet niets zonder hem. […] De koning, die geboren is om alles te bezitten en iedereen te bevelen, is slechts verantwoording schuldig aan God. […] De wil van de koning is dat eenieder die geboren is als zijn onderdaan hem gehoorzaamt in alles en zonder uitzondering. Geen enkel ander grondbeginsel van het christendom is meer gevestigd dan deze nederige onderwerping van de onderdanen aan hem die hun voorbestemd is.”

Onder het motto une roi, une loi, une foi (één koning, één wet, één geloof) probeerde de Zonnekoning alle touwtjes stevig in handen te houden. Een nieuwe eerste minister installeerde hij dan ook niet. De koning regeerde voortaan zelf.

In de praktijk bleek het echter nog lastig om het tweede punt, één uniforme wetgeving, nationaal door te voeren. Het zeventiende-eeuwse Frankrijk bestond namelijk uit verschillende provincies met ieder eigen belastingstelsels en rechtssystemen. Zoals meer absolute vorsten leunde Lodewijk XIV daarom op allerlei vertegenwoordigers die zijn belangen in het land moesten verdedigen. Lang niet alle koninklijke richtlijnen werden echter overal doorgevoerd, waardoor de macht van de koning, zoals bij meer absolute vorsten, lang niet overal echt absoluut was.

Tegenwoordig zijn er in de wereld vrijwel geen absolute regeringen meer.

Lees ook: Droit divin – Het goddelijke recht van christelijke vorsten
…en: Lodewijk XIV (1638-1715) – De ‘Zonnekoning’ van Frankrijk
Boek: De Zonnekoning. Glorie en schaduw van Lodewijk XIV – Johan Op de Beeck

Bronnen ▼