Mamma mia! Ma che donna! Artemisia, wat een vrouw! Haar voornaam is voldoende om te weten over wie het gaat: de zeventiende-eeuwse Italiaanse barokschilderes Artemisia Gentileschi (1593-1653). Haar leven is een film waard en haar schilderijen zijn films op zich. De toeschouwer kan nu zelf zijn eigen verhaal ervoor bedenken, kijkend naar Artemisia’s schilderijen in levende lijve in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede.
Ecce Donna!
Een sensueel gewelfde bovenlip, geloken oogleden, auburn krullende haarlokken, een flikkering in de ogen, kriebelig kanten frutsels die een decolleté omkransen, een druppel- of traanvormige parel aan de oorlel… dat is het vaak voorkomende gelaat van Artemisia maar ook van de Heilige Lucia, de kuise Susanna, de peinzende Cleopatra, de woeste Judith… en van Clio, de muze van de geschiedenis en van de roem. Met een luistertrompet en een lauwerkrans op de wilde haardos, het symbool van de genialiteit die zich niet laat intomen, schildert Artemisia zichzelf. Het portret is een stuk uitgesneden uit een groter doek dat verloren is gegaan. Vele werken van Artemisia zijn tussen de plooien van de geschiedenis gegleden of aan anderen toegeschreven. Het lot van vele vrouwelijke schilders uit het verleden.
Barok
Chiaroscuro (licht en donker accenten), dynamiek door diagonale lijnen zoals in Susanna en de ouderlingen, erotische lichamelijkheid, rijkelijk kleurgebruik, dure pigmenten, golvende weefsels… het zijn allemaal elementen van de barokschilderkunst uit de zeventiende eeuw. Artemisia leerde het vak van haar vader want onderricht was onbestaande voor meisjes. Schilderkunst vereist immers techniek, niet alleen in tekenen maar ook in het aanmaken van kleuren. Zo wordt de bijzonder dure edelsteen lapis lazuli fijngestampt in een mortier. Het poeder wordt dan vakkundig gebonden met hars, olie en bijenwas tot een bol. Die klomp wordt dan in een kneedbeweging uitgewassen door jonge vaardige meisjeshanden. Volgens een studie van het Rijksmuseum en de Universiteit van Amsterdam blijken mannenhanden daarin minder vaardig. Het gewonnen ultramarijn dat ook vader Orazio Gentileschi gebruikt, is dan klaar voor een blikvanger op een schilderij.
Wraak
Op haar zeventiende wordt Artemisa door de assistent van haar vader verkracht. Het komt tot een roemrucht proces voor de Romeinse rechtbank waarbij de jonge vrouw gemarteld wordt ten einde de… waarheid te achterhalen. Schildert ze vanuit haar gekwetstheid en gevoel van onrechtvaardigheid? Borstelt ze daarom (bijwijlen) gewelddadige doeken van vrouwenwraak? Vrouwen die het recht in eigen handen nemen. Historische personages en Bijbelse figuren zoals Jaël, Hebreeuws voor ‘steenbok’, heeft de verslagen, vijandige legeraanvoerder Sisera in haar tent ontvangen en hem te eten gegeven. Wanneer hij in slaap valt, haalt Jaël een tentharing en slaagt die door zijn slaap. Het doek waarbij een vrouw wraak neemt, is minder bloederig dan het beroemde doek Judith onthoofdt Holofernes. Maar toch ook een Bijbelse sterke vrouw.
Op de zuil op de achtergrond staat het gebeitelde opschrift ARTEMISIA LOMI FACIBAT MDCXX. (Artemisia Lomo maakte het, 1620). Het Latijn van Artemisia is niet perfect want correct is: ‘faci-e-bat’. Maar meisjes toen hoefden toen geen opleiding,… dacht men. Lomi was de naam van haar grootvader Giovanni Battista Lomi, een goudsmid in Firenze. Pas in Rome past Artemisia’s vader Orazio zijn familienaam aan tot Gentileschi. Neemt ze hiermee afstand van haar vader? Eert ze er haar grootmoeder mee? Het schilderij Jaël en Sisera maakte ze in 1620, haar laatste jaar in Firenze, de heimat van haar familie maar ook de stad van de Renaissance (hergeboorte) en het Humanisme.
Kinderen
Giovanni Battista – naar haar grootvader – is de naam van de oudste zoon van Artemisia. Als werkende vrouw krijgt ze vijf kinderen bij de sloef van haar echtgenoot van wie ze vervreemdt. Enkel dochter Prudentia bereikt de volwassenheid en wordt door haar moeder in het schildersvak ingewijd. Maar van Prudentia zijn geen schilderijen bekend, mogelijks heeft ze er wel aan… gewerkt. De vier andere zonen van Artemisia overleden op hele jonge leeftijd. Kinder- en vooral zuigelingensterfte was tijdens het Ancien Régime enorm. Amper één op twee pasgeborenen haalde de leeftijd van één jaar. De gemiddelde levensverwachting was toen ongeveer 30 à 35 jaar. De dood was toentertijd een grotere ‘nabijheid’. Maar het verdriet van Artemisia over haar ‘kleintjes’ is duidelijk: de tederheid waarmee ze kinderen schildert, is ontroerend. En bijzonder ontroerend is de gravure Allegorie van de dood van Pieter de Jode (1630-1640) naar een verloren schilderij van een gestorven baby door Artemisia. Naast het mollige (duidelijk) jongetje ligt een doodshoofd.
Vrouwelijkheid
Pittura, schilderkunst in het Italiaans, is vrouwelijk. Net als vele ‘vrije’ kunsten, Musica, Ecritura,… zijn vrouwelijk. En toch werden vrouwen in het wereldje verdonkeremaand, hoewel ze als model in al hun glorie mochten pronken. Zoals Artemisia haar eigen gezicht als model gebruikte, deed ze dat vermoedelijk ook met haar hele lichaam. Modellen moesten immers betaald worden en Artemisia zeurt dat modellen te duur zijn. Misschien is het dus ook haar poezelige lijf dat ze schildert, wanneer ze de laatste ogenblikken van Cleopatra op doek vastlegt. De Egyptische koningin die eerder verkiest te sterven door een slangenbeet, dan een schaamtevolle overgave aan de Romeinse overheersers te ondergaan. Het doek heeft letterlijk weinig (textiel) om het lijf; enkel een zwevend lendendoek contrasteert met de volle glorie van de eens machtige monarche. De naakte, blanke huid van Cleopatra is zo gloedvol geschilderd dat de toeschouwer haar bijna kan aanraken. Die ‘menselijke sensualiteit’ is essentieel in de barok, de stijl van de katholieke contrareformatie. Waar de diverse protestantse godsbelevingen schilderijen en beelden weren als afgoderij en de lectuur van de bijbel aanbevelen, wil de katholieke kerk zieltjes herwinnen met visuele lokmiddelen, zoals verhalende schilderijen en sprekende beelden. Sommige kruisbeelden vertonen in die zeventiende eeuw zelfs een erotische anatomie bij de gestorven Christusfiguur. Artemisia, vertrouwd met de pauselijke kringen, weet maar al te goed waar de klepel van de kerkklok hangt.
Ma che donna! Maar, zelfs op haar 56ste moet ze nog vechten om correct betaald te worden:
Ik ben ontstemd dat ik nu voor de tweede keer als een nieuweling wordt behandeld.
~ Eliane van den ende
Historicus en cultuurjournaliste.
Ook interessant: Artemisia Gentileschi – “Wat een vrouw kan”
