Opgaan, blinken en verzinken. Het gebeurt met mensen, maar ook met steden en samenlevingen. Voorbeelden zijn er genoeg: Ur, Babylon, Carthago, Pompeï of Hirosjima. In Atlas van verdwenen steden (Uitgeverij Lannoo, 2015) gaat de Franse schrijfster Aude de Tocqueville in op 44 wereldsteden die uiteindelijk – veelal door oorlogen, natuurlijk geweld of wanbestuur -, van de aardbodem verdwenen.
Steden zijn, zo beklemtoont de auteur in zijn inleiding, metaforen van het menselijk leven. Net als wij mensen komen steden op en gaan ze weer ten onder. En zijn we gefascineerd door het waarom hiervan:
“Is het fascinatie voor het noodlot dat kan toeslaan op een plek die even uniek is als wijzelf en die, net als wij, in een oogwenk kan verdwijnen? Uit welke duistere diepte komt die empathie met het rampzalige? De mens is complex… Alle steden met een tragisch lot hebben een gemeenschappelijk kenmerk: ze worden onherroepelijk weer opgenomen in de natuur. Het is aangrijpend om te zien hoe de planten in Prypiat [Oekraïne], Agdam [Azerbeidzjan], Kantubek [Oezbekistan] of Kadykstan [Rusland] zich tussen de stenen of in de spleten in het asfalt nestelen en hoe ze zich rond de verwrongen balken slingeren: de natuur neemt wraak en laat zien dat steden even snel kunnen uitdoven als sterren.” (8)
Niet de eerste atlas
Brenda Rosen Atlas van verdwenen steden (2009)Het boek van De Tocqueville is niet de eerste Atlas van verdwenen steden. in 2009 publiceerde Brenda Rosen een Atlas van verdwenen steden (Uitgeverij Ankh-Hermes, 2009). Waar Rosens boek veel foto’s bevat van de ruïnes van de steden en ook een beeld geeft van de stand van zaken van het moderne onderzoek naar de steden, ontbreken beide in het boek van De Tocqueville. Daarentegen blinkt De Tocqueville vooral uit door haar spannende schrijfstijl, haar oog voor bijzondere details en de mooie tekeningen die in de atlas zijn opgenomen.
Verder verschilt de selectie van beide schrijfsters. De Tocqueville heeft gekozen voor een vrij afgewogen selectie van steden uit Afrika, Azië, Amerika en Europa, met oog voor de ondergang van modernere steden uit de negentiende en twintigste eeuw, terwijl Rosen gekozen heeft voor een thematische benadering (zoals kuststeden, woestijnsteden, koningssteden en heilige steden) en zich met name focust op steden uit de Prehistorie, Oudheid en koloniale tijd.
De Tocquevilles Atlas van verdwenen steden is mooi geschreven. Het boek behandelt de thematiek evenwel niet uitputtend. Bepaalde verdwenen steden die men in dit soort atlassen zou verwachten, ontbreken, zoals Troje [Turkije], Persepolis [Iran], Ur [Irak], Mycene [Griekenland], of het door natuurgeweld ten onder gegane Port Royal [Jamaica].
Het eeuwig brandende plaatsje Centralia
Elke verdwenen stad krijgt in één tot drie pagina’s aandacht. Ter indicatie van de inhoud van deze atlas, licht ik er twee bijzondere steden uit. De eerste is het kleine stadje Centralia in de staat Pennsylvania in de Verenigde Staten. Sinds de zomer van 1962 staat dit plaatsje in brand. Eén dag voor Memorial Day staken wat gemeentewerkers en stapel afval in brand, waarna het vuur oversloeg naar de lokale kolenmijn. De gangen van deze mijn liepen onder de strad door, waardoor de brand zich snel verspreidde en zorgde voor constante wolken van koolmonoxide en algehele stank.
De Tocqueville vervolgt:
“De misselijkmakende geuren die de onderaardse vuurhaard uitstootte, hinderden vele bewoners zozeer dat ze de stad verlieten. Velen hadden echter geen andere keus dan er zo goed en zo kwaad als mogelijk was te blijven wonen. In 1981 kwam de dreiging wel erg dichtbij: een peuter werd bijna opgeslokt door een inzinking in het terrein. De lokale en federale autoriteiten besloten om de hele stad, die toen nog ongeveer duizend inwoners telde, te evacueren.” (40)
In 2002 werd de postcode van Centralia opgeheven, maar er waren nog steeds enkele gezinnen in het stadje die hardnekkig weigerden om hun woonplaats te verlaten. Hert rokerige Centralia bood ideeën voor entertainmentindustrie. De spookachtige sfeer van het stadje vormde een inspiratie voor de makers van het videospel Silent Hill, waarvan overigens ook een filmversie bestaat.
De gifstad Kantubek
In het Russische Aralmeer ontstond, op het eiland Vozrozhdeniya, een bijzondere plaats die als gifstad bekend kwam te staan: Kantubek. Vanaf 1952 testte de Sovjet-regering hier biologische wapens. De geschiedenis van het eilandje Vozrozhdeniya begon in 1936, toen Ivan Velikanov – een vooraanstaand specialist in bacteriologische oorlogsvoering – hier experimenten uitvoerde voor het Rode Leger. Intriges en wantrouwen zorgden ervoor dat Velikanov reeds in 1937 door het stalinistische bewind geëxecuteerd werd.
In 1952 besloten de Russische autoriteiten de activiteiten op het eilandje te hervatten. Ze bouwen een stadje op het eiland, Kantubek geheten, waar de betrokken personen woonden en werkten:
Atlas van verdwenen steden – Aude de Tocqueville“Dankzij een nieuw havencomplex kunnen patrouilleboten de plek voortdurend in de gaten houden. Want op dit eiland is al wat de klok sloot geheim. De wetenschappers die zijn uitverkoren om er te werken zijn zorgvuldig geselecteerd. Als ze hun mond opendoen over de experimenten met de gevaarlijkste ziekteverwekkende stoffen, betalen ze daarvoor met hun leven. Of die stoffen nu pest, antrax, botulinetoxine, typhus brucellose of encefalitis equina venezolana heten, ze kunnen in recordtempo hele bevolkingsgroepen doden.” (92)
In 1992 werd Kantuban, om redenen die nooit zijn opgehelderd, vrij plotseling geëvacueerd. Het gebied is daarna nooit geheel ontsmet en extra verontrustend is dat het eiland, door de voortschrijdende verdroging van het Aralmeer, eenvoudig te bereiken is voor kwaadwillenden. Een speciaal team van het ministerie van Defensie van de Verenigde Straten heeft er sinds 2002 wel voor gezorgd dat 100 à 200 ton van de bacterie die antrax (miltvuur) veroorzaakt, vernietigd is, maar vermoedelijk lig er nog veel troep op het eilandje.
