Ben Ali Libi, de goochelaar die in Sobibor werd vermoord

De Joodse goochelaar en illusionist Michel Velleman werd bekend als onder zijn artiestennaam Ben Ali Libi. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij door de nazi’s vermoord. Na de oorlog maakte het grote publiek kennis met hem dankzij een indrukwekkend gedicht van Willem Wilmink.

Michel Velleman werd op 5 januari 1895 geboren in Groningen. Begin twintigste eeuw verhuisde hij naar Amsterdam waar hij werk vond als “humoristisch goochelaar”, onder de naam “professor Ben Ali Libi”. Hij was vrij populair, wat ook blijkt uit het feit dat hij optrad voor prominenten als prins Hendrik en Wilhelm II, de Duitse keizer die als balling in Nederland verbleef.

In 1916 trouwde Velleman met Anna Speijer. Uit dit huwelijk werden twee kinderen geboren. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte de artiest voor de Culturele Afdeling van de Joodse Raad, een organisatie die door de bezetter in het leven was geroepen om de Joodse gemeenschap in Nederland te besturen. Daarnaast gaf hij goochelles aan huis en bracht hij een boekje uit met eenvoudige goocheltrucjes.

Optreden in Breda, 1937

Opgepakt en vermoord

Tijdens een razzia van de Duitsers in Amsterdam op 20 juni 1943 werd Ben Ali Libi samen met zijn vrouw en dochter opgepakt. Via kamp Westerbork belandden ze in Sobibor. De drie werden daar op 2 juli 1943 vermoord. Op het moment van de razzia was zoon Jacques niet thuis. Hij kon zo gewaarschuwd worden niet naar huis te komen en overleefde de oorlog als enige van het gezin.

Willem Wilmink

Na de oorlog schreef Willem Wilmink een indringend gedicht over de vermoorde goochelaar. Dit gedicht werd onder meer bekend bij het grote publiek dankzij een voordracht van een tot tranen geroerde Joost Prinsen (zie hieronder). Herman van Veen zette het gedicht in 2009 op muziek en in 2015 maakte Dirk Jan Roeleven een documentaire over de kunstenaar: Ben Ali Libi – goochelaar.

In zijn geboortestad Groningen is in 2017 een gedenkteken onthuld ter nagedachtenis aan Ben Ali Libi. Het gedenkteken is ontworpen door Albert Rademaker en bevindt zich op de muur van bioscoop Pathé, aan de Ruiterstraat. In ijzeren letters staat daar geschreven ‘Jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar’. Ook zijn er twee informatiebordjes geplaatst, een bevat informatie over het leven van Velleman en op de andere is de tekst van het gedicht te vinden.

Het gedicht: Ben Ali Libi:

Op een lijst van artiesten, in de oorlog vermoord,
staat een naam waarvan ik nog nooit had gehoord,
dus keek ik er met verwondering naar:
Ben Ali Libi. Goochelaar.

Met een lach en een smoes en een goocheldoos
en een alibi dat-ie zorgvuldig koos,
scharrelde hij de kost bij elkaar:
Ben Ali Libi, de goochelaar.

Toen vonden de vrienden van de Weduwe Rost
dat Nederland nodig moest worden verlost
van het wereldwijd joods-bolsjewistisch gevaar.
Ze bedoelden natuurlijk die goochelaar.

Wie zo dikwijls een duif of een bloem had verstopt,
kon zichzelf niet verstoppen, toen er hard werd geklopt.
Er stond al een overvalwagen klaar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.

In ’t concentratiekamp heeft hij misschien
zijn aardigste trucs nog wel eens laten zien
met een lach en een smoes, een misleidend gebaar,
Ben Ali Libi, de goochelaar.

En altijd als ik een schreeuwer zie
met een alternatief voor de democratie,
denk ik: jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.

Voor Ben Ali Libi, de kleine schlemiel,
hij ruste in vrede, God hebbe zijn ziel.

Boek: Joods Amsterdam, geïllustreerde gids

Bronnen ▼